ΑΞΙΟΠΟΙΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΜΥΘΟ ΩΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΣΤΑ ΒΙΩΜΑΤΙΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ.
Δρ. Διονύσιος Σακκάς, Θεραπευτής Οικογένειας και Ομάδας.
Θα σας παρουσιάσω τον τρόπο με τον οποίο μύθοι και τραγωδίες της Αρχαίας Ελλάδας αξιοποιούνται ως μεταφορά στα πλαίσια Βιωματικών Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, που απευθύνονται σε επαγγελματίες στον χώρο της Πρόληψης και της Θεραπείας. Η προσέγγιση που ακολουθείται είναι η Διαλεκτική – Συστημική, όπως αναπτύσσεται στο Αθηναϊκό Κέντρο Μελέτης του Ανθρώπου (Α.Κ.Μ.Α) και συναντάται στην προκειμένη περίπτωση με ψυχαναλυτικές έννοιες. Τα θέματα τα οποία επιλέγονται είναι πανανθρώπινης αρχετυπικής αξίας, ενώ ταυτόχρονα θυμίζουν δυναμικά και σχέσεις που συχνά συναντώνται σε οικογένειες με προβλήματα εξάρτισης και άλλες ψυχικές διαταραχές. Θέματα τα οποία έχουν διδαχθεί στα ελληνικά σχολεία και έχουν αφήσει ποικίλα μνημονικά ίχνη σε διαφορετικά άτομα και ομάδες, προσφέρουν τη δυνατότητα για βιωματική κατανόηση μέσα από την συναλλαγή και την διεργασία ομάδας. Ως παράδειγμα θα αξιοποιήσουμε την τραγωδία του Ευριπίδη "Ιφιγένεια εν Αυλίδι".
Έχουμε αξιοποιήσει αυτό τον τρόπο σε θεραπευτικές κοινότητες για εξαρτήσεις, σε προσωπικό και μέλη και ιδιαίτερα στα οικογενειακά προγράμματα. Επίσης, έχουμε χρησιμοποιήσει τη μέθοδο με επιτυχία σε σχολικές και τοπικές κοινότητες, όπου συμμετέχουν καθηγητές, μαθητές και γονείς, μαζί με επαγγελματίες στην περιοχή της πρόληψης. Κι’ αυτά στα πλαίσια δημιουργίας δικτύου Πρωτογενούς Πρόληψης.
Επιτρέψτε μου να σας περιγράψω ένα παράδειγμα που θα δείξει καλύτερα τον τρόπο δουλειάς. Ο Ευριπίδης, το έργο του οποίου επέλεξα για αυτό το σκοπό, φαντάζει πολύ σύγχρονος στην εποχή μας. Η τελευταία του τραγωδία "Ιφιγένεια εν Αυλίδι" παίχτηκε και κέρδισε το 1ο βραβείο το 405 π.Χ., ένα χρόνο μετά το θάνατό του. Το έργο ανέβηκε με την καθοδήγηση του υιού του Ευριπίδης κι αυτού.
Ο Μύθος από την εποχή του Ομήρου, έχει υποστεί αλλαγές με σημαντικότερη αυτή από τον Ευριπίδη που θέλει την Ιφιγένεια να αυτοπροσφέρεται τελικά με προθυμία για θυσία. Σύγχρονες θεατρικές παραστάσεις εξακολουθούν να τονίζουν διάφορες πλευρές της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας με άλλες τροποποιήσεις. Ο Ευριπίδης γράφει την τραγωδία αυτή σε μια εποχή που η Εκκλησία του Δήμου στην Αθήνα, παρά τις αντιρρήσεις του προεδρεύοντος Σωκράτη και κάτω από την επιρροή των δημαγωγών, καταδικάζει εις θάνατο τους έξι νικητές στρατηγούς μιας από τις μεγαλύτερες νικηφόρες ναυμαχίες.
Θα έλεγε κανείς ότι ο μύθος υφίσταται διαδοχικές κοινωνικές μετακατασκευές, ενώ προσφέρεται σε ποικίλες κάθε φορά ερμηνείες χάρη στην αμφισημία ή πολυσημία που ο ποιητικός λόγος διαθέτει.
Μια άλλη διάσταση είναι, ότι ο μύθος της Ιφιγένειας του Ευριπίδη έρχεται να συμπληρώσει τους μύθους της Ηλέκτρας του Σοφοκλή και της Ορέστειας του Αισχύλου, έτσι ώστε οι τρεις τραγικοί να ακολουθούν διαφορετικές αλλά συμπληρωματικές προσεγγίσεις στον μύθο των τριών αδερφών και του συστήματος της οικογένειας του Αγαμέμνονα που κατατρέχεται από την αρά των Ατρειδών.
Αλλά ας υπενθυμίσουμε συνοπτικά το μύθο.
Ο Μύθος έχει ως αφετηρία τα Ομηρικά Έπη. Ο ελληνικός στόλος έχει συγκεντρωθεί στην Αυλίδα και περιμένει να αποπλεύσει για την Τροία και να φέρει πίσω την Ωραία Ελένη, την πιο όμορφη γυναίκα της Ελλάδος, την οποία έχει κλέψει ο Πάρις από τον σύζυγό της Μενέλαο. Ο βασιλιάς των Μυκηνών Αγαμέμνων, αδερφός του Μενελάου, είναι ο αρχιστράτηγος σε αυτή την επιχείρηση. Η θεά Άρτεμις είναι θυμωμένη μαζί του γιατί άθελά του σκότωσε το ιερό της ελάφι.
Δεν αφήνει τους ευνοϊκούς ανέμους να φυσήξουν και ο στόλος δεν μπορεί να αποπλεύσει. Οι Έλληνες ζητούν από τον μάντη Κάλχα που προλέγει το μέλλον χρησμό.
Αυτός λέγει ότι μόνο αν θυσιαστεί η Ιφιγένεια, η κόρη του αρχιστράτηγου Αγαμέμνονα θα μεταπεισθεί η θεά. Ο Αγαμέμνων καλεί τη σύζυγό του Κλυταιμνήστρα να φέρει την αγαπημένη του κόρη στην Αυλίδα με το ψέμα του αρραβώνα της με τον Αχιλλέα. Εν τω μεταξύ αμφιταλαντεύεται να υπακούσει ή όχι στον χρησμό καθώς συζητά με τον αδερφό του Μενέλαο. Στην επόμενη σκηνή η θυγατέρα του τον παρακαλεί να την λυπηθεί και να ακυρώσει τη θυσία, ενώ η γυναίκα του τον κατηγορεί για σκληρότητα. Το ζευγάρι είναι σε σύγκρουση. Στην επόμενη σκηνή ο Αχιλλέας αγανακτισμένος προσφέρεται να προστατέψει την Ιφιγένεια με τον στρατό του. Ο στρατός διχάζεται, η εκστρατεία είναι σε κίνδυνο και εκείνη τη στιγμή της κρίσης η Ιφιγένεια προσφέρει πρόθυμα τον εαυτό της για θυσία για να σώσει την κατάσταση. H θεά Αθηνά λυπάται την Ιφιγένεια, την παίρνει από τον βωμό της θυσίας και την οδηγεί στην Ταυρίδα ως Ιέρεια σε θυσίες και Ελλήνων στον εκεί ναό της. Η εκστρατεία πραγματοποιείται.
Το Σεμινάριο ξεκινά. Τα μέλη της ομάδας καλούνται στην αρχή σε έναν καταιγισμό ιδεών για τα αίτια της θυσίας της Ιφιγένειας. Συμπληρώνουν 3 στήλες κάτω από τις λέξεις Σωτήρας, Θύμα, Θύτης. Οι συμμετέχοντες συχνά έχουν μια συλλογική τυφλή κηλίδα (ή άραγε εκφράζουν με την παράλειψη τον κοινό νου; ) τοποθετώντας την Ιφιγένεια μόνο στη στήλη θύμα, εκφράζοντας έτσι και μια αξιολόγηση ευθυνών.
Στην τελική φάση του σεμιναρίου, τα μέλη θα κληθούν να συμπληρώσουν στις στήλες αυτές αιτίες και ιδέες που εν τω μεταξύ έχουν αναδυθεί κατά τη διεργασία.
Το σεμινάριο συνεχίζεται. Τα μέλη της ομάδος καλούνται να επιλέξουν καταρχήν έναν από τους 3 ρόλους : του Αγαμέμνονα, της Κλυταιμνήστρας και της Ιφιγένειας. Σε μικρές ομάδες των 3-4 ατόμων κάθε άτομο εκφράζει εσωτερικές φωνές , πλευρές του ίδιου ρόλου, και έτσι όλοι μαζί εκφράζουν ποικίλα συναισθήματα που αναδύονται στην διαδικασία της μεταξύ τους συναλλαγής των διαφόρων ρόλων.
Θα επιτρέψουμε στη φαντασία μας, ποιητική αδεία, να τοποθετήσει τους ήρωες στα Ηλύσια Πεδία 100 χρόνια μετά τον Τρωικό πόλεμο, πρόθυμους να επικοινωνήσουν μεταξύ τους. Μπορούμε να συμπεριλάβουμε σε αυτή την συναλλαγή τα αδέρφια της Ιφιγένειας, Ηλέκτρα και Ορέστη, όπως κάνουμε όταν θέλουμε να διδάξουμε δυναμική οικογένειας. Όλα αυτά τα πρόσωπα έχουν αποτελέσει κεντρικούς ήρωες σε έργα των τριών μεγάλων τραγικών (Αισχύλου, Σοφοκλή, Ευριπίδη ). Έχουμε ζήσει αρκετές φορές την εμπειρία ένα νέο μέλος της οικογένειας του εξαρτημένου να παίρνει τη θέση του πρώτου μέλους. Αργότερα, προσθέσαμε στην διαδικασία του σεμιναρίου άλλους δύο ρόλους, τον λαό των Μυκηνών, όπου ο Αγαμέμνων βασίλευε, και τις Τρωαδίτισσες που έφερε σκλάβες μετά τη λήξη του Τρωικού πολέμου. Σε ομάδες επαγγελματιών προσθέσαμε τους ρόλους Συμβούλων του Αγαμέμνονα και της Ιφιγένειας. Αυτοί οι ρόλοι καλούνται να εμπλουτίσουν το σενάριο με ιδέες και να δώσουν θέση σε συμμετέχοντες που δεν είναι έτοιμοι σε αυτή τη φάση για περισσότερο ανοιχτή εμπλοκή. Μέλη περισσότερο γνωστικά και επαγγελματικά καταρτισμένα καλούνται να συμβουλέψουν τους ήρωες για δράσεις που εμείς γνωρίζουμε την κατάληξή τους, υπερασπιζόμενοι ταυτόχρονα την ουδετερότητα τους και την αυτονομία τους ως συμβούλων.
Οι συμμετέχοντες, αφού μπουν στους ρόλους τους, προσκαλούνται κατ’ αρχήν να γράψουν ημερολόγια ή γράμματα στους άλλους ήρωες και να τους τα διαβάσουν και η διεργασία αρχίζει. Οι υπεύθυνοι του σεμιναρίου εμπλέκονται σε μια προσπάθεια συντονισμού- κατάλυσης της διεργασίας. Κάθε ομάδα, ανάλογα με τη σύνθεσή της, ακολουθεί διαφορετικούς δρόμους, ενώ οι συντονιστές έχουν ως έργο να διευκολύνουν τις διεργασίες.
Οι σκηνές από την τραγωδία που έχουν αφήσει ποικίλα μνημονικά ίχνη στους προσερχόμενους, συνήθως αρκετά χρόνια μετά τη Γ΄ γυμνασίου που την διδάχθηκαν, προσφέρουν ερεθίσματα για την βιωματική προσέγγιση του τριγώνου " Σωτήρας, Θύμα, Θύτης". Συναντάμε παρόμοια δυναμικά στην οικογένεια με εξαρτημένα μέλη, όπως επίσης στα πλαίσια της θεραπευτικής ομάδας και της μεταξύ τους συναλλαγής. Οι συμμετέχοντες καλούνται πέρα από όσα έχουν διδαχθεί και θυμούνται, να δημιουργήσουν, μέσα από τη διεργασία συναλλαγής των ρόλων, μια δική τους πραγματικότητα, μια σύγχρονη εκδοχή του μύθου βασιζόμενοι στη μάθηση, τις μνημονικές τους ανακλήσεις και τα προσωπικά τους βιώματα. Η φάση εξέλιξης και το πλαίσιο της ομάδας καθορίζουν τον βαθμό εμβάθυνσης στη μελέτη του μύθου.
Τα άτομα που εκφράζουν εσωτερικές φωνές του ρόλου εκφέρουν συναισθήματα και σκέψεις και μερικές φορές καλούνται να κινηθούν στο χώρο που αποκαλύπτοντας εσωτερικές συγκρούσεις του ρόλου. Συγχρόνως, εκφράζουν την υπάρχουσα δυναμική μέσα από τη συναλλαγή των ρόλων. π.χ. μια πλευρά της Ιφιγένειας εκφράζει το φόβο για τη ζωή της, άλλη το θυμό της προς την ανήμπορη να βοηθήσει επαρκώς μητέρα, άλλη την ανησυχία της για τη σε σύγκρουση σχέση των γονιών της, άλλη τη δύναμη και την ανησυχία της ελληνίδας βασιλοπούλας κλπ.
Αυτές οι εσωτερικές φωνές αλληλοδιαδέχονται η μία την άλλη και μπαίνουν σε συναλλαγή μεταξύ τους καθώς και με τις άλλες φωνές των άλλων ρόλων. Η τελική έκβαση είναι ανοιχτή για την ομάδα.
Η εσωτερική σύγκρουση στο ρόλο σε κάθε βασικό ήρωα διαφαίνεται. Μέλη της ομάδας τονίζουν άλλοτε άλλες πλευρές του ρόλου. Ο Αγαμέμνων πατέρας, σύζυγος, εραστής, βασιλέας των Μυκηνών, αρχιστράτηγος και θρησκευτικός ηγέτης, εμφανίζεται συνεχώς αμφιταλαντευόμενος.
Η Ιφιγένεια θυγατέρα, βασιλοπούλα, υπερασπίστρια μιας αναδυόμενης εθνικής ελληνικής ταυτότητας, θεοσεβούμενη κόρη, με τις πλευρές της του θύματος – θύτη και σωτήρα για τον εαυτό της και τους άλλους, όπως συνεπάγονται από τη στιγμή της απόφασής της, οδηγεί σε διαλεκτική επεξεργασία. Στα μάτια των υποψιασμένων στη δυναμική οικογένειας είναι προφανής ο ρόλος της "τριγωνομένης" κόρης. Εδώ, όπως και σε άλλα σημεία του σεμιναρίου, τα μέλη βιώνουν τη διεργασία ενθυμούμενοι προβάλλοντας ή ταυτιζόμενοι επιλεκτικά με πλευρές των ρόλων που συνηχούν με την βιογραφία του καθενός.
Συχνά ο από μηχανής θεός έρχεται αν όχι από το ρόλο του λαού των Μυκηνών ,τότε από τις Τρωάδες σκλάβες που βρίσκονται έξω από το σύστημα της Ελλάδος και φέρνουν μια άλλη οπτική γωνία για το τρίγωνο Θύμα – Θύτης – Σωτήρας η οποία συγκινεί και συμβάλλει στην κάθαρση.
Εξάλλου έχει τοποθετηθεί ο διάλογος 100 χρόνια μετά στα Ηλύσια Πεδία όπου υπάρχει χώρος για όλους.
Το εντυπωσιακό είναι ότι ανάλογα με τη σύνθεση της ομάδος κατασκευάζεται διαφορετικός μύθος ενώ υπάρχουν και κοινά σταθερά πάντα σημεία αναφοράς. Π.χ. συχνότερα η Ιφιγένεια στην αρχή εκλαμβάνεται μόνο ως θύμα από τους εκπαιδευόμενους . Τροποποιούνται όμως οι αντιλήψεις τους μέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία έτσι ώστε τελικά με δέος να βλέπουν ότι η απόφασή της για αυτοθυσία την κάνει να μένει την ίδια στιγμή Θύμα – Θύτης – Σωτήρας του εαυτού της αλλά και κάποιων άλλων ανάλογα με τη σκοπιά της παρατήρησης και το βάθος του χρόνου.
Άλλο σταθερό σημείο είναι το βαθύ παράπονο και ο θυμός της Ιφιγένειας για την υποτιθέμενη αδιαφορία της μητέρας της Κλυταιμνήστρας, σε αντίθεση με την πραγματικότητα της τραγωδίας του Ευριπίδη όπου παρουσιάζεται η Κλυταιμνήστρα να συγκρούεται με τον άνδρα της και να αξιοποιεί τον Αχιλλέα σε μια επικείμενη εμφύλια σύγκρουση.
Οι συμμετέχοντες αντιλαμβάνονται τα όρια ελευθερίας της Ιφιγένειας και των άλλων ηρώων ως πολύ στενά και περιοριστικά, ειδικά όταν αναλογίζονται και το γενεόγραμμα της ηρωίδας. Ο μύθος που αφορά την οικογένεια περιλαμβάνει την "Αρά των Ατρειδών" και τύπους συναλλαγής όπως τριγωνώσεις, πρόωρη απώλεια κ.α. που εντείνουν το δέος και πιέζουν για κάθαρση, ενώ μας φέρνουν στο νου και συμβαίνοντα στην οικογένεια με εξάρτηση.
Σε αυτό το σημείο και καθ’ όλη την πορεία έννοιες όπως Υπευθυνότητα, Ελευθερία, Αυτονομία αναδύονται καθώς ποικίλα υπερσυστήματα (οικογένεια, κοινωνικό, οικονομικό και πολιτιστικό περιβάλλον ) λειτουργούν ως πλαίσια που επηρεάζουν τις δυνατότητες επιλογής.
Η ομάδα γίνεται σιγά σιγά περισσότερο ενήμερη της βαρύτητας της επιρροής των υπερσυστημάτων. Τα μέλη έχουν διερωτηθεί για τις αιτίες που οδήγησαν στη θυσία. Τι ρόλο έχει παίξει η σχέση των γονιών σε αυτή;
Η Ιφιγένεια φαντάζεται να κάνει τους αγαπημένους της γονείς ευτυχείς, όπως ο Ευριπίδης βάζει τον Αγαμέμνονα να λέει στη σύζυγό του; Είναι η προσφορά της για θυσία η "κίνησις κατά παρέγκλισιν" του Επίκουρου (όπως μας έρχεται γραπτά από τον Λουκρήτιο) που αναδεικνύει την Αυτονομία του Ανθρώπου;
Με αυτά τα ερωτήματα προκαλούνται οι θεραπευτές να απαντήσουν: θα περιορίσουν τη δράση τους στα όρια του ατόμου και της οικογένειας ή θα δουν τον άνθρωπο ως υπεύθυνο μέλος απέναντι στις ομάδες του και στα υπερσυστήματα που τον καθορίζουν ως ενεργό πολίτη, με τον τρόπο που γινόταν αυτό αντιληπτό στην Δημοκρατία της Αθήνας, όπου για πρώτη φορά το έργο παρουσιάστηκε στην Ακρόπολη, στο θέατρο του Διονύσου. Θα παραμείνουμε στην καρέκλα του θεραπευτή ή θα κινηθούμε σε μια πολυεπίπεδη – πολυεστιακή προσέγγιση πρόληψης, όπως τα πολλαπλά επίπεδα και δυναμικά της τραγωδίας υποδεικνύουν;
Οι διαφορετικές θεωρητικές αντιλήψεις των μελών συναντώνται καθώς ζούμε τη διαδικασία του σεμιναρίου. Ο Κάλχας, όπως μας είπε μέλος του σεμιναρίου, είναι το αρχέτυπο του σοφού γέροντα που προειδοποιεί για θυσίες παιδιών όσων θέλουν να εμπλακούν στον πόλεμο και καλεί τους ηγέτες να σκεφτούν το κόστος που θα πληρώσουν αν δεσμευτούν σε ένα συμβόλαιο πολέμου. Ο Έρως και ο Θάνατος του Freud συναντώνται σε διάφορα μέρη του έργου. Η Συστημική Επιστημολογία έχει να μείνει ανοιχτή και ικανή να απαρτιώνει όλες τις θεωρίες που με τη σειρά τους θα εμπλουτιστούν μέσα από μια νέα διαδικασία σύνθεσης. Φαίνεται π.χ. ότι η συμπλήρωση στο "Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα" από τον "Αστερισμό της Ιφιγένειας", όπως θα ρίσκαρα να τον ονομάσω, μπορεί να αποβεί πολύ ωφέλιμη.
Η κατανόηση του ανθρώπου δεν μπορεί να περιοριστεί σε λίγους μύθους. Χρειαζόμαστε κάτι παραπάνω από όλους τους μύθους μαζί για να τον προσεγγίσουμε ως μια οντότητα που την απαρτίζουν βιοψυχοκοινωνικές, κοινωννικοοικονομικές και πολιτιστικές διεργασίες. Ο ανταγωνισμός σε κάποια γονίδια ή μύθους μόνο ως προκρούστια κλίνη μπορεί να λειτουργήσει. Αυτά είναι μερικά από τα θέματα που έρχονται για συζήτηση μετά την έξοδο των μελών από τους ρόλους τους και τον σχηματισμό μεικτών ομάδων με μέλη από κάθε ρόλο. Μέσα από τα προσωπικά βιώματα αρχίζει η διεργασία της συναισθηματικής – γνωστικής απαρτίωσης.
Οι μικρές ομάδες στη συνέχεια αναφέρουν στην ολομέλεια τι αισθάνθηκαν, τι έμαθαν, τι κατάλαβαν ως πρόσωπα και ως επαγγελματίες.
Τελειώνοντας αυτή την παρουσίαση θέλω να τονίσω το γεγονός ότι κάθε μέλος ανιχνεύει μέσα από την όλη συναλλαγή στην ομάδα τους προσωπικούς του μύθους, τύπους συναλλαγής, εντολές, πεποιθήσεις, αξίες, που φέρει από το παρελθόν του. Πιστεύω ότι αυτή η διεργασία βοηθά τα μέλη να έλθουν κοντινότερα στο σημείο που θα είναι έτοιμοι, όπως ο Campbell θα έλεγε, να ακολουθήσουν την προσωπική τους ευλογία.
ΑΞΙΟΠΟΙΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΜΥΘΟ ΩΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΣΤΑ ΒΙΩΜΑΤΙΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ.
Actualizing Greek Myth as Metaphor in experiential training programs.
La mise a profit des mythes Grecs comme métaphore dans des programmes de formation exreriencielle.