ΑΝΤΙΓΟΝΗ Ή Η ΑΠΟΦΑΣΗ ΘΑΝΑΤΟΥ
Μαρία Κούντζα, Βασίλης Καψαμπέλης
Η Αντιγόνη είναι ένα από τα πρόσωπα - σύμβολα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Η απόφασή της να θάψει τον αδερφό της Πολυνείκη, ισοδυναμεί με πραγματική απόφαση θανάτου και η στάση της έγινε αντικείμενο πολυάριθμων μελετών, μέσα από πολλές διαφορετικές οπτικές : λογοτεχνικές, κοινωνιολογικές, φιλοσοφικές, ή και πολιτικές.
Οι ψυχαναλυτικές μελέτες και ερμηνείες της Αντιγόνης αποκλίνουν η μια από την άλλη, σηματοδοτώντας έτσι τα πολλαπλά στρώματα που ενυπάρχουν και που συνθέτουν την τραγικότητα της στάσης της. Οι κυριότερες από αυτές τις μελέτες υπογραμμίζουν : την ασυνείδητη ενορμητική της επιθυμία της προοιδιπόδειας συνένωσης με τη μητέρα· την ένταση της σχέση της με τον αδελφό, και την συνακόλουθη συνύπαρξη δύο διαφορετικών διακινήσεων, της τάσης γιά συνένωση μαζί του και της αναπόφευκτης τιμωρίας της αμομεικτικής επιθυμίας· την έντονη εκδήλωση ενός ισχυρού υπερεγώ, πού υποστηρίζει μία απαίτηση αυτονομίας, έστω και με κίνδυνο τη ζωή, τόσο από τον πατέρα, όσο και από τον Κρέοντα.
Η ανάγνωση που προτείνουμε, και η οποία προσπαθεί να μείνει όσο περισσότερο κοντά στο κείμενο του Σοφοκλή, έχει σαν αφετηρία μία γενικότερη τοποθέτηση : τα πρόσωπα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, στο σύνολό τους, απεικονίζουν καταστάσεις και βιώματα πού φέρνουν το άτομο αντιμέτωπο με μιά απαίτηση υπέρβασης του εαυτού του· πρόκειται για πρόσωπα πού κυνηγούν κάτι το άπιαστο. Ωστόσο οι ψυχικές συγκρούσεις με τις οποίες παλεύουν οι ήρωες, και πού κάνουν αναγκαία αυτή την υπέρβαση, αντικατοπτρίζουν πανανθρώπινες ψυχικές καταστάσεις – διότι αλλιώς, δεν γίνεται νοητό πώς τα πρόσωπα του δράματος αποτελούν αντικείμενο καθαρτικής ταύτισης για τους θεατές τους. Ο εξαιρετικός τους χαρακτήρας – και η απαίτηση υπέρβασης που εμπεριέχουν – δεν έγκειται στον ασυνήθιστο χαρακτήρα της σύγκρουσης, αλλά στο γεγονός ότι η λύσης της είναι δυσεπίτευκτη στις συγκεκριμένες περιστάσεις υπό τις οποίες εμφανίζονται, εκτός εάν το άτομο κατορθώσει να ξεπεράσει τα ανθρώπινα όριά του, καταβάλλοντας και το σχετικό βαρύ τίμημα. Η ταύτιση και η παρεπόμενη κάθαρση σχετίζεται με την αίσθηση αναγνώρισης πού αφήνει στον θεατή η έκβαση του δράματος : η τραγωδία αναγνωρίζει ότι, πράγματι, οι συγκρούσεις και τα διλήμματα του ψυχισμού μας δεν είναι εύκολη υπόθεση, και μπορούν να μάς κοστίζουν και τη ζωή μας.
Υπ" αυτό το πρίσμα, σε τί έγκειται ο ηρωισμός της Αντιγόνης, ποιά είναι η απόφαση και πράξη που διεκδικεί, ενάντια στον Κρεόντα, ενάντια στο κοινό μέτρο της σύνεσης, ενάντια στον ίδιο το φόβο του θανάτου ; Ποιός είναι αυτός ο " άπιαστος " για τους πολλούς, αλλά ζωτικής σημασίας για την ίδια, στόχος ; Και ποιες ψυχικές δυνάμεις την κατευθύνουν τόσο αποφασισμένα προς αυτόν ;
Η ανάγνωση που προτείνουμε είναι ότι η Αντιγόνη διεκδικεί σαν ζωτικής σημασίας για την ψυχική της επιβίωση τό πένθος, πού στο κείμενο συμβολίζεται από τις νεκρώσιμες τελετουργίες· τελετουργίες που επιμένει να επιτελέσει ακόμη και επι ποινή θανάτου. Μετά τον θάνατο των γονιών της, επί του οποίου επανειλημμένα επανέρχεται, και μετά τον χαμό των αδελφών της, υπάρχει τρόπος να ανατραπεί το " ανεπανόρθωτο " του θανάτου ; Ξέρουμε ότι μόνο το πένθος επιτρέπει αυτό το ξεπέρασμα του θανάτου· χωρίς τις αρμόζουσες τελετουργίες, εάν ο αδερφός της μείνει άταφος, τα φαντάσματα των νεκρών της θα την ακολουθούν, κι η Αντιγόνη θα είναι καταδικασμένη να ζήσει μια ζωή "ζωντανής-νεκρής", δηλαδή μία ισόβια " μελαγχολία " : μια ψυχική κατάσταση όπου το χαμένο αντικείμενο στοιχειώνει αδυσώπητα τον ψυχισμό των επιζώντων. Η Αντιγόνη διακηρύσσει ότι ο μόνος τρόπος για να αποφύγει τη μελαγχολία είναι να της επιτραπεί να μπει σε διαδικασία πένθους.
Το δίλημμα της Αντιγόνης είναι λοιπόν η σύγκρουση πού κάθε ψυχισμός μπορεί να συναντήσει σε κάποια στιγμή της ζωής του ανάμεσα σε πένθος και μελαγχολία. Και η τραγική του διάσταση έγκειται στο γεγονός ότι, στην δικιά της περίπτωση, το πένθος – προϋπόθεση ζωής – ισοδυναμεί με καταδίκη σε θάνατο, ενώ η μελαγχολία – αναπότρεπτο αποτέλεσμα μιάς επιλογής που θα της επέτρεπε να σώσει τη ζωή της – ισοδυναμεί με ψυχικό θάνατο. Η Αντιγόνη προτιμά να " θα πεθάνει ζωντανή ", όπως το λέει κι η ίδια, παρά να ζήσει πεθαμένη : η απόφαση θανάτου είναι για την Αντιγόνη απόφασης ζωής.