Σε όλους μας είναι γνωστό ότι τα άτομα με ψυχοκοινωνικά προβλήματα βρίσκονται στο περιθώριο της κοινωνικής κ’ εργασιακής ζωής.
Έχουν όμως κι αυτά, όπως όλοι μας, το ίδιο δικαίωμα στη ζωή, παρά τη διαφορετικότητα τους, που οφείλεται σ’ ένα φάσμα τόσο συναισθηματικών διαταραχών όσο και διαταραχών συμπεριφοράς.
Τα τελευταία χρόνια έχει δοθεί μεγάλη σημασία, εκτός από τα νέα θεραπευτικά σχήματα και τις θεραπευτικές αγωγές, κυρίως στην επαγγελματική επανένταξη αυτών των ατόμων και αυτό γιατί η εργασία δεν αποτελεί μόνο μέσο απόκτησης εισοδήματος και ικανοποίηση βιοτικών αναγκών, αλλά και μοχλός ένταξης στη κοινωνία.
Στην Ελλάδα η οργανωμένη προσπάθεια, επαγγελματικής αποκατάστασης των ατόμων με ψυχοκοινωνικά προβλήματα ξεκινά από το 1987, όταν η Ε.Κ.Ψ. & Ψ.Υ. έχοντας σαν αρχή να στηρίζει, να ενθαρρύνει και να αναγνωρίζει τις επαγγελματικές ικανότητες αυτών των ατόμων τολμά και ιδρύει τον πρώτο Συνεταιρισμό δραστηριοτήτων ψυχικής υγείας με την επωνυμία «Αυγερινός» και έδρα του την Άμφισσα. Στη συνέχεια ιδρύει παραρτήματα σε Αθήνα και Αλεξανδρούπολη.
Σήμερα στην Ελλάδα υπάρχουν διάφορες μορφές εργασιακής επανένταξης.
Επιγραμματικά αυτές είναι:
ΚΟΙΣΠΕ: Κοινωνικοί Συν/σμοί Περιορισμένης Ευθύνης.
Νομοθετήθηκαν το 1999 με τον νόμο 2716 μέσα στο πλαίσιο της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης και της κοινωνικής οικονομίας. Πρόκειται για νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου με περιορισμένη ευθύνη των μελών τους, που αναπτύσσουν εμπορική μεν δραστηριότητα αλλά ταυτόχρονα αποτελούν και μονάδες ψυχικής υγείας. Η μέριμνα για την ανάπτυξη τους και η εποπτεία τους ασκούνται μέσω της Διεύθυνσης Ψυχικής Υγείας του αρμόδιου υπουργείου. Μέχρι σήμερα έχουν ιδρυθεί και λειτουργούν ελάχιστοι ΚΟΙΣΠΕ και αυτό γιατί από τον νόμο προβλέπονται διάφορες διευκολύνσεις και ειδικές ρυθμίσεις για την προώθηση τέτοιων δραστηριοτήτων από την άλλη υπάρχουν αρκετά εμπόδια που δυσχεραίνουν την λειτουργία των ήδη υπαρχόντων ΚΟΙΣΠΕ και το ξεκίνημα νέων: Τα πιο σημαντικά είναι:
Γραφειοκρατία
Νοοτροπία δημοσίου υπαλλήλου
Νοοτροπία ασύλου
Έλλειψη επιχειρηματικής και εμπορικής κουλτούρας
Αστικοί Συνεταιρισμοί: δημιουργούνται με την εκούσια ένωση προσώπων και προάγουν μέσω επιχειρηματικών δράσεων την ισότιμη συμμετοχή των ατόμων με ψυχοκοινωνικά προβλήματα και φροντίζει για τη ποιοτική βελτίωση της ζωής των μελών του.
ΟΑΕΔ: Οργανισμός Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού
Προγράμματα που απευθύνονται σε νέους ελεύθερους επαγγελματίες ΑμΕΑ-Ψ μέσω μερικής επιδότησης, με στόχο την ενίσχυση νέων επιχειρήσεων.
Νέες θέσεις εργασίας για ΑμΕΑ-Ψ. Αφορά τη μερική επιδότηση μισθοδοσίας με στόχο την προώθηση ατόμων με Ειδικές Ανάγκες σε διάφορες θέσεις εργασίας.
Προγράμματα Επαγγελματικής Κατάρτισης
Οικογενειακό Περιβάλλον:
Η οικογένεια μέσω γνωριμιών, βρίσκει εργασία για το ΑμΕΑ Ψ , δίνοντας στον εργοδότη χρήματα, τα οποία επιστρέφει στον ασθενή με τη μορφή αμοιβής (μισθός).
Η οικογένεια εκμεταλλεύεται τις επιδοτήσεις εις βάρος του μέλους.
ΑμΕΑ Ψ βρίσκουν μόνα τους εργασία, αλλά αποκρύπτουν την ασθένεια τους τόσο στον εργοδότη, όσο και στο ευρύτερο εργασιακό περιβάλλον.
Όταν μιλάμε βέβαια για επαγγελματική αποκατάσταση των ατόμων με ψυχοκοινωνικά προβλήματα πρέπει να έχουμε στο νου μας κάποια απλά, αλλά πολύ βασικά πράγματα:
Η επαγγελματική αποκατάσταση είναι εφικτή
Η επαγγελματική αποκατάσταση δεν είναι εφικτή για όλα τα άτομα και στον ίδιο βαθμό
Η επαγγελματική αποκατάσταση προϋποθέτει το άτομο με ψυχοκοινωνικά προβλήματα να έχει περάσει μέσα από διάφορους μηχανισμούς και διαδικασίες προετοιμασίας και ενδυνάμωσης, που θα το καθιστούν ικανό να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις ενός εργασιακού χώρου.
Πιο αναλυτικά ο Συνεταιρισμός Δραστηριοτήτων Ψυχικής Υγείας "Πυξίδα" είναι ένας Αστικός Συνεταιρισμός Περιορισμένης Ευθύνης των μελών του που ιδρύθηκε το 2000 αξιοποιώντας τα προγράμματα του ΟΑΕΔ για Ν.Ε.Ε. Αμεα-ψ. Είναι μια οικονομικά αυτόνομη επιχείρηση, που παρουσιάζει μια μικρή ιδιαιτερότητα: οι εργαζόμενοι είναι άτομα με ψυχοκοινωνικά προβλήματα.
Εφαρμόζοντας διαδικασίες συλλογής, επεξεργασίας και αξιολόγησης δεδομένων και χρησιμοποιώντας εργαλεία όπως SWOT ANALYSIS, Βus. Plan και Marketing Plan φτάσαμε σήμερα, ο Συνεταιρισμός να αποτελεί δυναμική παρουσία στο χώρο των κοινωνικών επιχειρήσεων και το 2003 τιμήθηκε με το πρώτο βραβείο Κοινωνικής Επιχείρησης από το CEFEC. (Ομοσπονδία Ευρωπαϊκών Επαγγελματικών Δομών για Αμεα-ψ).
Σαν επιχείρηση διέπεται από την εμπορική και φορολογική νομοθεσία του Ελληνικού Κράτους και δίνει έμφαση όχι στην ιδιαιτερότητα των μελών, αλλά στο σύνολο εκείνων των εργασιών, που βοηθούν μια επιχείρηση να είναι οικονομικά και λειτουργικά βιώσιμη (δηλ. στη σωστή οργάνωση, στο χαμηλό κόστος διαχείρισης, στην παραγωγή προϊόντων καλής ποιότητας και κυρίως στο να έχει ευχαριστημένους πελάτες).
Αναπτύσσει επιχειρηματικές δραστηριότητες στην κατεύθυνση της κοινωνικής οικονομίας κι έχει:
εμπορική ιδιότητα με κατάστημα ειδών δώρου
παραγωγική ιδιότητα με εργαστήριο χειροποίητων κατασκευών (μελισσοκέρια, αλουμινένιες κατασκευές, μπουκάλια με παραφινέλαιο κ.α)
Τα προϊόντα που παράγονται από τα μέλη του Συνεταιρισμού διατίθενται μέσω εμπορικών εκθέσεων σε καταστήματα σε όλη την Ελλάδα, (εξαγωγή Κύπρο).
Σ’ αυτές τις εκθέσεις προβάλλεται αποκλειστικά η ποιότητα των προϊόντων που κατασκευάζονται κι όχι η ιδιαιτερότητα των μελών.
Ο Συνεταιρισμός απασχολεί 10 άτομα με ψυχοκοινωνικά προβλήματα και 2 από το γενικό πληθυσμό ως υπεύθυνο προσωπικό. Λειτουργεί καθαρά ως επαγγελματικός χώρος, όπου τα μέλη εργάζονται σε πραγματικές συνθήκες εργασίας- παραγωγής και συμμετέχουν ενεργά τόσο στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων σχετικά με τις εμπορικές του δραστηριότητες, όσο και στις διαδικασίες παραγωγής.(π.χ…)
Παρατηρούμε λοιπόν πως στο χώρο του Συνεταιρισμού «Πυξίδα» συνυπάρχουν δύο κόσμοι:
ο κόσμος της ψυχικής υγείας (μέσω της ιδιαιτερότητας των μελών)
ο κόσμος του εμπορίου και μέσω αυτού της ευρύτερης κοινωνικής πραγματικότητας.
Αυτή ακριβώς η συνύπαρξη των δύο κόσμων που πολλοί πιστεύουν (εργοδότες, πολίτες, επιχειρηματίες…)ότι είναι δύσκολη ή και αδύνατη αποτελεί έναν από τους βασικούς στόχους του Συνεταιρισμού: Την εισαγωγή δηλαδή των ατόμων με ψυχοκοινωνικά προβλήματα στην κοινωνία μέσω του πιο συνηθισμένου κοινωνικού ρόλου, του εργασιακού.
Ουσιαστικά στο Συνεταιρισμό «Πυξίδα» τα μέλη μαθαίνουν να εργάζονται, χωρίς να χρησιμοποιούν ή να τους υπενθυμίζεται το στίγμα της ιδιαιτερότητάς τους αλλά συνειδητοποιώντας τις ικανότητες τους, αναλαμβάνοντας καθήκοντα και υπευθυνότητες και δίνοντας έμφαση στην ποιότητα της δουλειάς τους και της κοινωνικής συμπεριφοράς τους. Συγχρόνως η κοινωνία εξοικειώνεται και αποδέχεται την παρουσία τους και την ισότιμη συμμετοχή τους.
Η βιωσιμότητα του Συνεταιρισμού εξαρτάται αποκλειστικά και μόνο από τα κέρδη των εμπορικών δραστηριοτήτων του γι’ αυτό και το υπεύθυνο προσωπικό παρόλο που είναι υπάλληλοι καλούνται να υιοθετήσουν το ρόλο του εργοδότη.
Επομένως όπως κάθε εργοδότης έτσι και εμείς ως υπεύθυνο προσωπικό του Συνεταιρισμού αποζητούμε:
Καλή λειτουργία της επιχείρησης
Αποδοτικούς εργαζόμενους και
Αυξημένες πωλήσεις
Μέσα από τον τρόπο που λειτουργεί η Πυξίδα και με δεδομένους τους στόχους στους οποίους αυτή αποβλέπει θα ήθελα να αναφέρω επιγραμματικά κάποια χαρακτηριστικά τα οποία η εμπειρία μας έδειξε ότι αποτελούν κομβικά σημεία σε έναν χώρο επαγγελματικής αποκατάστασης ΑμΕΑ Ψ
Απουσία θεραπευτικού πλαισίου: πρέπει να είναι κατανοητό από όλους ότι τα άτομα με ψυχοκοινωνικά προβλήματα σε έναν εργασιακό χώρο έρχονται μόνο για εργασθούν. Παρόλα αυτά πρέπει να ακολουθούν συστηματικά τα θεραπευτικά τους σχήματα και τις φαρμακευτικές αγωγές τους.
Πολλαπλότητα ρόλων υπεύθυνου προσωπικού: πρόκειται για την διατήρηση λεπτών ισορροπιών μεταξύ διαφόρων ρόλων, του επιχειρηματία, του εργοδότη
Δυνατότητα επιλογής εργαζομένων – ΑμΕΑ Ψ. η οποία πρέπει να γίνεται βάση των ικανοτήτων και των δυνατοτήτων τους ώστε να επιτυγχάνονται ευεργετικές επιδράσεις τόσο στα ίδια τα άτομα όσο και στην επιχείρηση. Αναγκαία προϋπόθεση αποτελεί τα άτομα αυτά να έχουν περάσει προηγουμένως από κάποιους άλλους μηχανισμούς προκειμένου να μπορούν να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις ενός εργασιακού χώρου.
Μεικτό εργατικό δυναμικό: Πρέπει να υπάρχει ένα μεικτό εργατικό δυναμικό γιατί αυτό μειώνει αφενός τις πιθανότητες γκετοποίησης των ΑμΕΑ Ψ στον χώρο μέσα από τον οποίο επιδιώκουν επαγγελματική και κοινωνική επανένταξη και αφετέρου ενισχύει και προστατεύει την βιωσιμότητα της επιχείρησης καλύπτοντας τις διαφορές που υπάρχουν στις αντοχές μεταξύ υγιών και ασθενών. Δηλαδή εκεί που τελειώνουν τα δικά τους όρια, ερχόμαστε εμείς οι υγιείς να καλύψουμε το κενό, όχι από συναίσθημα φιλανθρωπίας αλλά από αίσθημα κοινωνικής αλληλεγγύης.
Μηχανισμοί – Διαδικασίες ενισχυτικής υποστήριξης σε εργασιακά θέματα εντός και εκτός εργασιακού χώρου
Εντός:
εβδομαδιαία ανοιχτή ομάδα εργαζομένων και υπεύθυνου προσωπικού στην οποία αντιμετωπίζονται διάφορες κρίσεις σχέσεων που προκύπτουν κατά τη διάρκεια της εβδομάδας με στόχο την αποφυγή δημιουργίας προστριβών που θα εμπόδιζαν την ομαλή λειτουργία της επιχείρησης.
ομάδα αυτό-αξιολόγησης
πρόκειται για τρίμηνες αξιολογήσεις που γίνονται σε ανοιχτή ομάδα και με στόχο την επιβράβευση ή/και κύρωση των εργαζομένων σε θέματα εργασιακά και θέματα που αφορούν τον χαρακτήρα του κάθε εργαζομένου όπως αυτός αναπτύσσεται μέσα στον εργασιακό χώρο
Εκτός:
ομάδα Αυτοβοήθειας. Έχει φανεί η ανάγκη ομαδικής συμβουλευτικής υποστήριξης σε εργασιακά θέματα εκτός χώρου και πλαισίου Συν/σμού.
Υποτροπές. Στον χώρο της Πυξίδας οι υποτροπές που παρουσιάζονται είναι υπό έλεγχο, δεν οφείλονται στην πίεση εργασίας και συνήθως ξεπερνιούνται χωρίς να διαταράσσεται το σύνολο της ομάδας και των εργασιών.
Η απασχόληση ΑμΕΑ Ψ στον χώρο της Πυξίδας έχει σαν στόχο την ενίσχυση της επαγγελματικής τους ταυτότητας και της εργασιακής τους συνείδησης αλλά κυρίως την περαιτέρω, για όσους τους το επιτρέπουν οι δυνατότητες τους, ανεξαρτητοποίηση τους μέσω της διεκδίκησης μιας θέσης εργασίας στην ελεύθερη αγορά.
Η εμπειρία όπως αυτή προκύπτει μέσα από τον τρόπο λειτουργίας του Συν/σμού, μας έχει δείξει ότι μια μικρή παραγωγική μονάδα, αποτελεί πρόσφορο έδαφος για τη καλλιέργεια και ενίσχυση της επαγγελματικής ταυτότητας των ΑμΕΑ-Ψ διότι: είναι ευέλικτη και διατηρείται σε αυτή η αμεσότητα στις σχέσεις υπευθύνου – εργαζόμενου – παραγόμενου προϊόντος – αγοράς.
Στην περίπτωση του Συνεταιρισμού Πυξίδα ένα ακόμα στοιχείο που ενισχύει τη διαμόρφωση της επαγγελματικής ταυτότητας των μελών, μέσα από πραγματικές συνθήκες εργασίας είναι: η συνεχόμενη ανάγκη ο Συνεταιρισμός να αποτελεί μια οικονομικά βιώσιμη επιχείρηση και να συντηρείται αποκλειστικά από τις επιχειρηματικές του δραστηριότητες.
Τελειώνοντας θα ήθελα να αναφερθώ περιληπτικά στις ποιοτικές παραμέτρους των κοινωνικών αποτελεσμάτων της λειτουργίας του Συνεταιρισμού:
Απόκτηση εργασιακής ταυτότητας και επαγγελματικού προφίλ. Τα μέλη μαθαίνουν σε πραγματικές εργασιακές συνθήκες (δηλαδή πίεση χρόνου παραγωγής) να εφαρμόζουν τους κανόνες, τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα κάθε εργαζομένου (τήρηση ωραρίου, αποδοχή ορίων, φροντίδα ατομικής υγιεινής και εμφάνισης, φροντίδα εργασιακού χώρου κλπ)
Ανάπτυξη ατομικών και κοινωνικών δεξιοτήτων. Στον εργασιακό χώρο το μέλος έρχεται αντιμέτωπο με καταστάσεις που το «αναγκάζουν» να καλλιεργήσει ή και να επαναενεργοποιήσει διάφορες δεξιότητες απαραίτητες για την οριοθέτηση της θέσης και του ρόλου ως εργαζομένου (βελτίωση διαπροσωπικών σχέσεων, ανάπτυξη της ομαδικότητας και της συνεργασίας, υπευθυνότητα, συναλλαγές με υπηρεσίες και φορείς του κρατικού μηχανισμού, τράπεζες, χρήση μέσων μαζικής μεταφοράς κλπ).
Συμμετοχή στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων
Όλα αυτά συνιστούν
Στη τόνωση της αυτοπεποίθησης και της αυτοεκτίμησης του δηλαδή στη βελτίωση της αυτό-εικόνας του. Η ανάληψη εργασιακών καθηκόντων και υπευθυνοτήτων παρέχει στο μέλος τη χαρά της συνειδητοποίησης των ικανοτήτων του και των δυνατοτήτων του να λειτουργεί ενεργά στο κοινωνικό σύνολο
Στην ενδυνάμωση της επικοινωνίας των ΑμΕΑ Ψ του κράτους και της ευρύτερης κοινωνίας. Μέσω της εργασιακής επανένταξης τα άτομα με ψυχοκοινωνικά προβλήματα ξεφεύγουν από ένα αυστηρά περιχαρακωμένο χώρο και μεταμορφώνονται σε ενεργούς πολίτες αναγκάζοντας με αυτό τον τρόπο Κράτος και Κοινωνία να αναθεωρήσουν στάσεις και αντιλήψεις σε ότι αφορά ΑμΕΑ Ψ (καταπολέμηση στίγματος)
Ο χώρος της κοινωνικής οικονομίας, των λεγόμενων κοινωνικών επιχειρήσεων, αποτελεί πρόσφορο έδαφος για την επαγγελματική επανένταξη των ΑμΕΑ Ψ, αρκεί να τηρείται ο οικονομικός χαρακτήρας και ο χαρακτήρας της κοινωνικής αλληλεγγύης καθώς και οι μεταξύ τους ισορροπίες. Η καλλιέργεια στους εργαζόμενους ΑμΕΑ Ψ της επαγγελματικής τους ταυτότητας μέσω της ποιότητας της εργασίας τους και όχι της ιδιαιτερότητας τους, αποτελεί ένα πολύ σημαντικό βήμα της ζωής τους προς την ισότιμη συμμετοχή στο κοινωνικό σύνολο. Η εμπλοκή δε σε τέτοιες επιχειρήσεις ατόμων που δεν ανήκουν στον χώρο της ψυχικής υγείας προστατεύουν την επιχείρηση από τον κίνδυνο ασυλοποίησης.