top of page

Ζ. Κολομά Άντριους-"Οιδίποδας και Νάρκισσος, μια κλινική προσέγγιση"

"Οιδίποδας και Νάρκισσος, μια κλινική προσέγγιση"

Καθ. Ζ. Κολομά Άντριους

Ψυχαναλυτής.

 

Σε αυτήν την εργασία θα ήθελα να καταδείξω τον τρόπο κατά τον οποίο η ψυχανάλυση θα μπορούσε να έχει μεγαλύτερη συνέπεια ανάμεσα στο πώς ξεκίνησε και στο πώς είναι στις μέρες μας. Θεωρώ ότι η τεχνική μορφή της λεκτικής ερμηνείας προς τους ασθενείς, με στόχο να επιτευχθεί η συνειδητοποίηση των συγκρούσεων τους, ανήκει σε μια ιδανική διαφοροποίηση μεταξύ συνειδητού και ασυνείδητου. Καταλαβαίνω ότι αυτή η τεχνική ποτέ δεν ήταν συνεπής με τη Φροϋδική μεταψυχολογία, αφορώντας περισσότερο σε ένα φυσικό, επιστημονικό μοντέλο, παρά σε ένα αποτέλεσμα της μορφοποίησης του ασυνείδητου συστήματος συγχρόνως υπάρχοντος και όχι τοπικά, όπως επεξήγησε ο Φρόϋντ το 1900. Ανέφερε πως μια τέτοια τοποθέτηση είχε μόνο διδακτικό χαρακτήρα. Αλλά στοχεύοντας στη διδασκαλία διαλύθηκαν οι πραγματικές συνέπειες του Φροϋδικού σχεδίου, ίσως και για τον ίδιο το Φρόϋντ.

 Πιστεύω ότι η τρέχουσα κουλτούρα/ πολιτισμός δείχνει με δραματικό τρόπο τη σαφή σύμπτωση του ασυνείδητου με τη συνειδητοποίηση μέσα στην ίδια πράξη, διαπερνώντας, με την ίδια μορφή, τα όρια της απώθησης. Αυτά τα όρια που έχουν θεσπιστεί σε έναν πατριαρχικό πολιτισμό, όχι μόνο για το άτομο αλλά και για την κοινωνική ζωή. Η παρούσα κατάσταση μας υποχρεώνει να μετατρέψουμε την κλασσική ερμηνεία σε μορφές ψυχαναλυτικής παρέμβασης οι οποίες θεωρούν τον εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο ως ένα συνεχές . Ο μεταβατικός χώρος του Winnicot και το Moebious band του Lacan αναφέρονται σε αυτήν την πραγματικότητα, και προφανώς, έχουν πρακτικά αποτελέσματα. Αυτή η μεταβατική πραγματικότητα παραδοσιακά κρύβεται από τις φαντασιωσικές μορφές του εγώ, μια κατάσταση που έχει διατηρηθεί έως τις μέρες μας, λόγω των ορίων της απώθησης, τα οποία είναι τόσο κοντά στον πολιτισμό του Πατέρα. Νομίζω, ότι σε αυτές τις συνθήκες, η ιδέα θεραπείας του Winnicot, αντικαθιστώντας την τεχνική, είναι πιο συνεπής. Αυτό δεν ήταν τόσο ξεκάθαρο μέχρι σήμερα.

Ο Νάρκισσος και  ο Οιδίποδας αναπαριστούν, γενικά, τον ψυχωτικό και το νευρωσικό τρόπο ύπαρξης, μια διχοτόμηση η οποία ήταν επαρκής τον καιρό που γεννιόνταν η ψυχανάλυση. Σήμερα, αυτές οι μορφές διχοτόμησης, έχουν αντικατασταθεί από ένα είδος μεικτού στυλ μεταξύ νεύρωσης και ψύχωσης. Προφανώς δεν αναφέρομαι στη δομική διάγνωση, κλινικά. Συλλογίζομαι σύμφωνα με τον τρόπο που σκεπτόμαστε και συμπεριφερόμαστε στο σύγχρονο πολιτισμό. Θα προσπαθήσω να εξηγήσω στη συνέχεια της παρουσίασης.

 Θεωρώ ότι ο σύγχρονος πολιτισμός βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σημείο, και χαρακτηρίζεται, κατά την ψυχαναλυτική άποψη, με τη βασική μορφή υπαρξιακής θέσης τη "μετάθεση". Το συνδέω αυτό με την κουλτούρα του ιντερνέτ, όπου ο νόμος είναι η πρόσβαση στην πληροφορία και όχι σε μια εξουσία. Πρόκειται για μια κουλτούρα η οποία επιδρά στην ιδιωτικότητα και το ρυθμό ζωής. Ο κανόνας είναι η άμεση επικοινωνία. Αυτό σημαίνει ότι αυτόν τον καιρό των αλλαγών το ασυνείδητο βρίσκεται σαφώς εγγύτερα στο προσυνειδητό, μ' έναν μεικτό τρόπο σκέψης. Όταν η μετάθεση βρίσκεται τόσο κοντά στο προσυνειδητό, μοιάζει με μια ψυχωτική συνθήκη, όπως είπε και ο/η Καλιγκάρι.

 Θα ήταν εξαιρετικά βιαστικό να θεωρήσουμε ότι το ιντερνέτ έχει γίνει η έκφραση στον πολιτισμό μας αυτού που ο Φρόϋντ περιέγραψε ως ασυνείδητο, ειδικά επειδή το περιεχόμενο της πληροφορίας βρίσκεται στη μορφή της δευτερογενούς διαδικασίας και δίνει μια εικόνα λογικής σκέψης. Αλλά σκέφτομαι όχι για το περιεχόμενο της πληροφορίας, αλλά την ιλιγγιώδη της ταχύτητα. Ο τρόπος που η διαθέσιμη πληροφορία μετακινείται στο ιντερνέτ από υποκείμενο σε υποκείμενο, δίχως τη ρύθμιση μιας εξουσίας. Ακριβώς όπως και με το ασυνείδητο και σε αυτό που ο/η Καλιγκάρι ανέφερε ως "ψυχωτική δομή". Τώρα θα φάνω εξαιρετικά ανοιχτόμυαλος και θα ισχυριστώ ότι το ιντερνέτ είναι κάτι σαν το ασυνείδητο σύστημα του πολιτισμού μας.

 Θα μπορούσα να πω ότι πάντα ψάχνουμε για μια συμφωνία μεταξύ αυτού που υπάρχει στη φύση μας από το Νάρκισσο, και αυτού που έρχεται από τον Οιδίποδα. Θεωρώ ότι το κεντρικό σημείο στον  Οιδίποδα του Σοφοκλή είναι το αίτημα του Τειρεσία προς τον Οιδίποδα "μη ρωτάς", καθώς ο τυφλός και αμφίφυλος άνθρωπος, γνώριζε ότι η περιέργεια του Οιδίποδα θα προκαλούσε μια τρομακτική απάντηση την οποία ο βασιλιάς της Θήβας δεν περίμενε και δεν θα έπρεπε να ξέρει. Για το Φρόϋντ, όπως όλοι ξέρουμε, αυτή ειδικά η κατάσταση του Οιδίποδα είναι ουσιαστική για κάθε άνθρωπο και η συζήτηση της θα έπρεπε να προστατευτεί σε μια ασυνείδητη μορφή, όπου η συνειδητοποίηση δεν πρέπει να συμβεί. Αυτή επίσης είναι η κατάσταση του κάθε νευρωτικού. Σχετικό με το "μη ρωτάς" είναι και το να ζει κανείς μέσα στην παραίσθηση των απαντήσεων, αλλά όχι στα συμπεράσματα. Παραδόξως το "μη ρωτάς", είναι ο τρόπος ζωής μέσα στην ερώτηση.

 Όταν ο Νάρκισσος ήθελε να κρεμάσει την εικόνα του, πέθανε σ΄ αυτήν την προσπάθεια. Αυτό δείχνει, κατά τον ίδιο τρόπο όπως με τον Οιδίποδα, ότι η επιθυμία δεν θα έπρεπε να πλησιάζεται ποτέ. Η ψυχωτική συνέπεια του Νάρκισσου, είναι ο θάνατος του σε αυτήν την κατάσταση ως υποκείμενο. Αυτό συμβαίνει διότι ο ψυχωτικός πιστεύει ότι γνωρίζει πράγματα όταν τα έχει στη φαντασία του, χωρίς να εκθέτει τον εαυτό του στον ευνουχισμό της συμβολικής τάξης. Κάτι όπως η αντανάκλαση στο νερό την οποία κοιτούσε ο Νάρκισσος.

 Στις μέρες μας, έχουμε φτάσει σε μια συνθήκη πολιτισμού κατά την οποία η συνειδητοποίηση έχει να κάνει με το αντικείμενο, αλλά όχι με το υποκείμενο. Το αντικείμενο ελεύθερο από υποκειμενικότητα και μετακινούμενο από κάθε άμεση σχετικότητα στον ορίζοντα του, βρίσκετε σε άμεση αντίληψη. Κάτι όπως ο ψυχωτικός τρόπος ζωής, όπως η αναφορά του/της Καλιγκάρι για τη "ροή της γλώσσας".

 Συνεπώς, η λογική αρχή της μη αντίθεσης συχνά αγνοείται σήμερα. Αυτό συμβαίνει συχνά, στις συνειδητές δηλώσεις των πλέον ανώνυμων ατόμων που υπερασπίζονται ένα ζήτημα, όπως οι παντοδύναμοι αρχηγοί του κόσμου.

 Πρόκειται για την αυτοκρατορία των καταστάσεων απέναντι στο νόμο. Αυτό είναι κάτι που στηρίζεται, κατά τη γνώμη μου, σε μια δομική αλλαγή των μορφών επικοινωνίας και βαθύτερα, στην άρθρωση της συμβολικής τάξης.

 Στο ψυχαναλυτικό ζήτημα συμβαίνει κάτι ανάλογο. Υπάρχει ένας χαρακτηριστικός διπλός δεσμός μεταξύ των σχέσεων των ανθρώπων ή μεταξύ των αρχών. Σήμερα είναι πιθανόν να υποστηριχτεί μια συμπεριφοριστική ψυχανάλυση, δίχως να σχετίζεται με τη μεταψυχολογία, η οποία υπονοεί ότι αυτό είναι κάτι πιο πρακτικό και κλινικό, αλλά δίχως να αντιμετωπίσει τον ισχυρισμό του ασυνείδητου συστήματος το οποίο δεν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς τη μεταψυχολογία, αυτή η ασυνέπεια για αυτούς που υποστηρίζουν μια τέτοια ψυχανάλυση είναι άσχετη. Το να θεωρήσουμε μια ψυχανάλυση χωρίς ασυνείδητο η  οποία γίνεται αντιληπτή ως αποτέλεσμα της σχάσης, δεν αποτελεί πρόβλημα για αυτούς τους ψυχαναλυτές. Εάν κανείς επιχειρηματολογεί ότι αυτό είναι κάτι που μειώνει την ικανότητα της ψυχανάλυσης να διαβάζει το ασυνείδητο, και να επιλέγει από αυτήν την ανάγνωση την κατάλληλη παρέμβαση, μπορεί να κατηγορηθεί για έλλειψη ανοχής και πρακτικού πνεύματος,

 Αυτή η μετατόπιση του τρόπου που κανείς κοιτά τη ζωή είναι η μορφή του πατριαρχικού τρόπου ύπαρξης όπου η συμπύκνωση ήταν ο παραδοσιακός τρόπος άρθρωσης στη συνείδηση. Τότε, η μετωνυμία, ως μετατόπιση, είναι αυτό που κυλά στην επιφάνεια.

 Ο πολιτισμός του ιντερνέτ, είναι ένας πολιτισμός όπου οι απαντήσεις δίνονται τόσο άμεσα, χωρίς ανάγκη συνοχής, καθώς η συνοχή καταδεικνύει την πολυπλοκότητα και την αδυναμία κάθε απάντησης. Οι άνθρωποι αυτής της κουλτούρας, έχουν ανάγκη προφανώς, να είναι δυνατοί ναρκισσιστικά στο περιβάλλον κερδίζοντας δύναμη, κάτι χαρακτηριστικό στην εποχή μας. Θεωρώ ότι σήμερα, η νεύρωση είναι κάτι που συμβαίνει στο άτομο, αλλά όχι στην ατμόσφαιρα της κοινωνικής ύπαρξης. Και θα πρέπει σοβαρά να αναλογιστούμε την αυξανόμενη συχνότητα αυτών που ονομάζουμε "παθολογίες πράξεων", οι οποίες παριστούν κάτι ανάμεσα στη νεύρωση και την ψύχωση.

 Στο σύγχρονο πολιτισμό μας, δεν έχουμε βρει ακόμη το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα μας. Περιμένουμε γι΄ αυτό. Περιμένουμε πιστεύω την ψυχική μας τύφλωση, εναντία στην παραισθητική μορφή της αυτοκρατορίας της δευτερογενούς διαδικασίας. Ο Φρόϋντ κάποτε είπε ότι η ψυχοθεραπεία χρειάζεται να βρει τη διαδικασία και τη λήθη. Σήμερα μοιάζει να μην έχουμε το χρόνο για τη διαδικασία της ύπαρξης, λόγω του ταχύτατου τρόπου ζωής. Είναι αυτή άραγε η δική μας επιδημία της Θήβας? Οι άνθρωποι κάθε μέρα ξεχνούν τι διατυπώθηκε την προηγούμενη, αλλά αυτό δεν αφόρα τη λήθη που διατύπωσε ο Φρόϋντ, καθώς καθημερινά έχουμε τη ναρκισσιστική πίστη ότι το παρόν είναι ο κανόνας. Το παρελθόν είναι σε σχάση.

 

Αυτό μας φέρνει στη θεραπευτική του Winnicot και όχι στην τεχνική του. Θα πρέπει να περιπλανηθούμε συνειδητά σύμφωνα με το υλικό του ασθενή, μέχρι να βρούμε, μαζί με τον ασθενή, τη μορφοποίηση η οποία θα οδηγήσει σε μια πιο ρεαλιστική θέση ύπαρξης. Και αυτό πρέπει να γίνει βήμα βήμα, χωρίς να γνωρίζουμε "a priori", έτσι αναλαμβάνουμε το ρίσκο να κάνουμε ένα λάθος και να το διορθώσουμε όταν εμφανιστεί μια καλύτερη μορφοποίηση. Αυτό επιμένω αφόρα τη θεραπεία και όχι την τεχνική.

 Οι ερμηνείες ανήκουν, σύμφωνα με αυτήν την άποψη, σε έναν ιδιωτικό εσωτερικό χώρο του αναλυτή. Αυτό που εκφράζει είναι η παρέμβαση, επιλεγμένη από την ερμηνεία, αλλά δεν είναι η ερμηνεία αυτή καθαυτή. Κάτι τέτοιο με υπομονή και χωρίς την ταχύτητα του πολιτισμού μας θα μπορούσε να συντελέσει στο να βρεθούν κατάλληλες συνθήκες ώστε ο ασθενής να βρει μια καλύτερη θέση υποκειμένου.

 Αυτό, θεωρώ θα πρέπει να είναι μια μη ναρκισσιστική συνθήκη ενός αναλυτή στις μέρες μας. Ακούγοντας τον Τειρεσία, κρατώντας το άγνωστο, την ερώτηση, δουλεύοντας με την προφανή ακοή αυτού που συμβαίνει στη συνεδρία και επίσης στη ζωή του ασθενή. Αυτό βοήθα να θεραπευτεί η θέση του υποκειμένου διευρύνοντας την ασυνειδησία του ασυνείδητου, και όχι τη συνείδηση του ασυνείδητου. Αυτό, κατά την κρίση μου, θα πρέπει να γίνεται στη σημερινή μας πρακτική. Αυτό που είναι ψυχαναλυτικό δεν είναι οι μορφές παρεμβάσεων, αλλά ο τόπος από τον οποίο τις επιλέγουμε. Αυτός ο τόπος είναι η επαγγελματική συνθήκη του ψυχαναλυτή σύμφωνα με το Winnicot .

 Πιστεύω ότι εάν δεν αλλάξουμε τον τρόπο που συλλογιζόμαστε την ιδιαίτερη ατομικότητα των ασθενών μας, διατηρώντας τις κλασσικές μας τεχνικές, σα να μην αλλάζουν ποτέ οι εποχές, θα πεθάνουμε κατά τον ίδιο τρόπο όπως και ο Νάρκισσος όταν ερωτευμένος με τον εαυτό του ήθελε να κρεμάσει την εικόνα του.

 Στην ταινία του Αντονιόνι, "ο επιβάτης", υπάρχει μια συνέντευξη κατά την οποία λέγεται ότι οι ερωτήσεις αποκαλύπτουν το άτομο και όχι οι απαντήσεις. Θεωρώ ότι εμείς ως αναλυτές θα πρέπει να διατηρήσουμε το στυλ των ερωτήσεων, οι οποίες πηγάζουν από τους ισχυρισμούς του ασυνείδητου. Αυτή θα πρέπει να είναι η αυθεντία μας η οποία μας αποκαλύπτει ως ψυχαναλυτές, "όχι να ψάχνουμε την απάντηση", αλλά διατηρώντας το στυλ ερωτήσεων, όπως τη μορφή της επιθυμίας. Η θεραπεία, όπως την περιέγραψε ο Winnicot είναι κοντά στο να μην γνωρίζουμε, και η τεχνική αφόρα μια παραίσθηση της γνώσης, μια συμβολή σε μια απάντηση η οποία ποτέ δεν αναπαριστά αυτό που πραγματικά συμβαίνει στη χώρα του ασυνείδητου των ανθρώπων. Η τεχνική, στην ψυχοθεραπεία, θα μπορούσε να είναι η ενεργή απάτη του πολιτισμού μας  και εμείς οι ψυχαναλυτές βρισκόμαστε με αυτόν τον απατηλό τρόπο τόσο κοντά σε αυτήν την κουλτούρα. Αυτό οδηγεί πιθανά στη ναρκισσιστική τιμωρία του Οιδίποδα, ο οποίος ήθελε την απάντηση που έπρεπε να απωθηθεί. Στις μέρες μας έχοντας πρόσβαση σε όλες τις πληροφορίες όταν προσπαθούμε μετατρέψουμε την ψυχαναλυτική μεταψυχολογία σε εμπειρική ισχύ, ίσως να ψάχνουμε κάτι σαν το κρέμασμα του Νάρκισσου.

bottom of page