Από την φρενοπάθεια στην ψυχική υγιεινή:
Το πείραμα του Ελληνικού Κέντρου Ψυχικής Υγιεινής και Ερευνών
Βλαχάκη
Το ότι ανατρέχουμε στο παρελθόν σκιαγραφώντας στιγμές της πορείας της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, δεν το κάνουμε για να υμνήσουμε την ψυχανάλυση. Εξ’ άλλου εκείνη αντιστρατεύεται την θεοποίηση. Αλλά, για την αξία της ιστορικής αναζήτησης: Δηλαδή από το πού ξεκινήσαμε και πώς φθάσαμε εδώ που φθάσαμε. Για να αναζητήσουμε κατά κάποιο τρόπο την καταγωγή μας και έτσι να τοποθετηθούμε μέσα στο χρόνο και στην σειρά των γενεών.
Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν θεοποιήσει τη μνήμη και κατασκεύασαν μια τεράστια μυθολογία της ανάμνησης. Αντίθετα εμείς οι νεοέλληνες έχουμε μια ολέθρια τάση: να αγνοούμε το παρελθόν, να σβήνουμε το παραδεδομένο και να σπάμε την αλυσίδα της μεταβίβασης. Είναι πραγματικά επικίνδυνο το γεγονός όταν το παρόν παύει να προϋποθέτει το ιστορικό του παρελθόν. Σε ποια εμπειρία τότε θα γίνει η αναγωγή; Γι’ αυτό και τα έργα μας είναι συνήθως εφήμερα, προσωποκεντρικά και αδιαφορούν για το μέλλον.
Το Κέντρο Ψυχικής Υγιεινής ξεκίνησε την λειτουργία του μέσα στην δεκαετία του 50 ως Τομέας Ψυχικής Υγιεινής του τότε Βασιλικού Ιδρύματος και έδωσε το πρώτο στίγμα του με μια πολλαπλά συμβολική κίνηση: την ίδρυση του Ιατροπαιδαγωγικού Κέντρου της Αθήνας, στην Νοταρά 58. Ήταν μια τομή για τα δεδομένα της τότε εποχής. Θα δώσω μια σύντομη εικόνα.
Η δεκαετία του 50, ήταν μια ταραγμένη πολιτική περίοδος. Είχε βέβαια τελειώσει τυπικά ο εμφύλιος αλλά ο διχασμός καλά κρατούσε. Η χώρα κατεστραμμένη οικονομικά, προσπαθούσε να επουλώσει τις πληγές της με το να ξεχάσει αφού ως κοινωνία δεν μπορούσε να αναλάβει την ευθύνη των ενορμήσεων της, να αναγνωρίσει τα λάθη της, να τα πενθήσει και να προχωρήσει. Είμαστε μακριά από το "γνώθι σαυτόν". Αντίθετα, για να πετύχει μια κοινωνική συνοχή σκλήρυνε τα πολιτισμικά της πρότυπα: πατρίδα - θρησκεία - οικογένεια. Ο όρος "Ελληνοχριστιανικός πολιτισμός" περιελήφθη στο Σύνταγμα που τέθηκε σε ισχύ το 1952 και απετέλετε τη βάση της πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης της μετεμφυλιακής περιόδου.
Η ψυχιατρική της εποχής παρέμενε κατά βάση ασυλιακή. Δεν μπορούσε να παρακολουθήσει τις μεγάλες μεταρρυθμιστικές αλλαγές που συνέβαιναν στη Δύση, μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο. Δεν μπορούσε να δημιουργήσει υπερατομικές συσπειρώσεις με αξιώσεις επιστημονικού διαλόγου και μαχητικής δράσης στα ψυχιατρικά ιδρύματα, ούτε να επηρεάσει τις κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις και τους φόβους για την ψυχική νόσο και τον "τρελλό". Ο όρος "ψυχική υγεία" ήταν άγνωστη τότε στον πολύ κόσμο, όπως μας λέει ο Γ. Λυκέτσος.
Εξ’ άλλου ίσχυε ακόμα ο αναχρονιστικός νόμος περί φρενοπαθών του 1862, και το 1958 δημιουργείται η πρώτη αποικία χρονίων "φρενοπαθών" στη Λέρο. Με αυτή την επιγραμματική αναφορά στις κοινωνικές συνθήκες της εποχής, θέλω περισσότερο να υπογραμμίσω ότι το έδαφος δεν ήταν πρόσφορο για την εισαγωγή της ψυχαναλυτικής σκέψης στην Δημόσια περίθαλψη και όχι να αγνοήσω το έργο εξατομικευμένων περιπτώσεων λιγοστών πρωτοπόρων ψυχιάτρων, φωτισμένων δασκάλων και πνευματικών ανθρώπων της εποχής. Δεν υπάρχει ψυχανάλυση ξεκομμένη από τον πολιτισμό και την ιστορία.
Αν όμως οι πύλες των παραδοσιακών δομών παρουσίαζαν ισχυρές αντιστάσεις, υπήρχαν και πιο βατές, πιο ευέλικτες παρακαμπτήριες όπως το Ίδρυμα "Βασιλεύς Παύλος" και οι προνοιακές δομές του, που λεγόταν τότε Σταθμοί Α´ Κοινωνικών Βοηθειών.
Ήταν εκεί κυρίως που απευθυνόταν ο ανθρώπινος πόνος και η στέρηση ζητώντας παρηγοριά. Εκεί χρειάζονταν εκείνοι οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας που θα μπορούσαν να τον περιέξουν, θα προσπαθούσαν να τον κατανοήσουν και να σκεφθούν τρόπους περίθαλψης. Αυτή η σκέψη, περιέχει ήδη την ουσία της ψυχοδυναμικής αντίληψης για την ψυχική φροντίδα. Έτσι ξεκινά την μεταρρυθμιστική της προσπάθεια η κα Α. Ποταμιάνου, προσαρμόζοντάς την στις συνθήκες της ελληνικής πραγματικότητας. Η ίδια σπουδάζοντας στο Παρίσι ψυχολογία, είχε ζήσει το ψυχαναλυτικής εμπνεύσεως μεταρρυθμιστικό κίνημα στην ψυχιατρική που εισήγαγε ένα καινούργιο τρόπο κλινικής σκέψης. Η συνεργασία της, στο Hôpital des enfants malades, με τους S. Lebovici και R. Diatkine θα παίξει ένα καθοριστικό ρόλο. Οι ίδιοι επίσης θα παίξουν ένα σημαντικό ρόλο αργότερα, στην εκπαίδευση των νέων στελεχών του Κέντρου Ψυχικής Υγιεινής στην Αθήνα. Στα πρώτα βήματα των προσπαθειών της στην Αθήνα, η κα Ποταμιάνου, συγκροτεί τις ψυχιατρικές ομάδες σε βάση ισοτιμίας των μελών τους – μεγάλη καινοτομία στα τότε ψυχιατρικά χρονικά – εφαρμόζοντας στην πράξη την αντίληψη πως τα ψυχικά προβλήματα χρειάζονται μια πολυδιάστατη κατανόηση και αντιμετώπιση.
Τα μέλη της πρώτης ιστορικής ομάδας ήταν εκτός από την κα Ποταμιάνου, ο Ανδρέας Καλούτσης – παιδοψυχίατρος, ο Γιώρος Φιλιππόπουλος – ψυχίατρος, και η κα Ασπασία Ταβλαρίδου – κοινωνική λειτουργός, όλοι τους μετεκπαιδευμένοι σε χώρες του Δυτικού κόσμου και με ψυχοδυναμική παιδεία. Αργότερα η ομάδα θα συμπεριλάβει και άλλα σημαντικά μέλη, όπως την αείμνηστη κα Φ. Καραπάνου, τον Π. Σακελλαρόπουλο, τον Ευστ. Λυμπεράκη στη Θεσσαλονίκη, τον Α. Βαρελτζίδη, τον Ν. Νικολαϊδη και ο κατάλογος των συνεργατών μεγαλώνει προοδευτικά.
Αυτό που χαρακτήριζε αυτές τις ομάδες ήταν η συλλογική προσπάθεια και η αφοσίωση σε ένα κοινό ιδανικό που στόχο είχε:
· Να σπάσει η απομόνωση και ο αποκλεισμός των ψυχικά ασθενών.
· Να δημιουργηθούν πρότυπες υπηρεσίες πρόληψης και θεραπείας, ο υποδειγματικός χαρακτήρας των οποίων να χρησιμεύσει ως παράδειγμα προς μίμηση και ως πλαίσιο εκπαίδευσης στελεχών ψυχικής υγείας.
· Η κοινωνική και επαγγελματική αποκατάσταση των ψυχικά πασχόντων.
· Η διάδοση των αρχών της ψυχικής υγιεινής, δηλαδή η πρώιμη πρόληψη.
· Η ανάπτυξη της έρευνας για την αποτύπωση των ψυχικών προβλημάτων και αναγκών στη χώρα μας ώστε να αναζητηθούν μορφές και τρόποι αντιμετώπισής τους.
Σκοπός δεν ήταν η εξυπηρέτηση μεγάλου αριθμού περιπτώσεων (αν και στις προνοιακές δομές οι αριθμοί των εξυπηρετημένων και περιθαλπομένων ήταν μεγάλοι) όσο η ποιότητα της παρεχόμενης φροντίδας και το να δειχθεί τι είδους βοήθεια μπορεί να δοθεί έξω από τον νοσοκομειακό χώρο σε άτομα ψυχικά άρρωστα ώστε να αποφευχθεί, κατά το δυνατόν, η εισαγωγή στο ψυχιατρείο ή σε άτομα που παρουσιάζουν δυσκολίες προσαρμογής ώστε να αναχαιτισθεί μια δυσμενής εξέλιξη ή να διευκολυνθεί η δημιουργική αξιοποίηση των δυνατοτήτων που έχει ο καθένας.
Από τους διασωζόμενους φακέλους των περιπτώσεων φαίνεται η μεγάλη επένδυση των ψυχιατρικών ομάδων προς τους εξυπηρετούμενους και το καινοτόμο για την εποχή στοιχείο της παρακολούθησης του ασθενούς: δηλαδή, η συνέχει στη φροντίδα και η ανάπτυξη της θεραπευτικής σχέσης. Τα ιστορικά των προσερχομένων αποτελούν πρότυπα κλινικής σημειολογίας όπου αποτυπώνεται συγχρόνως η προσπάθεια κατανόησης του συμπτώματος, δηλαδή του πώς εργάζεται ψυχικά ο ασθενής αλλά και το άμεσο περιβάλλον του. Η ανακάλυψη του νοήματος του συμπτώματος, διαφοροποίησε την ψυχαναλυτική από την μέχρι τότε ιατροκεντρική ψυχιατρική πρακτική, διεθνώς. Με άλλα λόγια, εισάγεται μια νέα αντίληψη και στάση ως προς την ψυχική νόσο η οποία συνίσταται σε μία προσπάθεια κατανόησης του τι συνέβη και συμβαίνει στον ασθενή αλλά και στο άμεσο περιβάλλον του και στο πώς είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί αυτή η κατανόηση ως βάση προσέγγισης και θεραπευτικής βοήθειας.
Πρόκειται για μία τεράστια αλλαγή στον τρόπο αντίληψης του ατόμου ως υποκειμένου, της ψυχικής του οδύνης και της νόσου του, που διαφοροποιεί την έννοια της θεραπείας από το ισχύον ιατρικό πρότυπο (το άτομο ως σύνολο συμπτωμάτων) και εισάγει την έννοια της φροντίδας. Προαπαιτούμενο της φροντίδας είναι η συνεργασία μεταξύ των μελών της ομάδας.
Διατηρούνται ακόμα από εκείνα τα χρόνια κάποια πρακτικά εβδομαδιαίων συναντήσεων των ομάδων για συζήτηση περιστατικών, όπου καταγράφονται όχι μόνο οι αποφάσεις που παίρνονται για τον τρόπο στήριξης και αντιμετώπισης των περιστατικών αλλά και η σκοπιμότητα των ενεργειών. Οι ενέργειες δηλαδή νοηματοδοτούνται και αυτό αποτελεί την ουσία της ψυχοδυναμικής αντίληψης της φροντίδας.
Η ψυχιατρική ομάδα επιπλέον υποστηρίζεται από την εποπτεία των περιστατικών. Σε καταγραφές των εποπτειών διαφαίνεται η προσπάθεια συνειδητοποίησης και των συναισθηματικών αντιδράσεων που κινητοποιούνται στον θεραπευτή είτε από την παθολογία του θεραπευομένου είτε από τις μεταβιβαστικές αντιδράσεις του θεραπευτή προς τον θεραπευόμενο. Οι όροι αυτοί δεν καταγράφονται γιατί νομίζουμε πως για εκείνα τα χρόνια οι ψυχαναλυτικοί όροι ήταν ακόμη δυσνόητοι για τους μη έχοντες την ανάλογη παιδεία αλλά και διότι ο στόχος της εκπαίδευσης δεν ήταν η αποστήθιση γνώσεων αλλά το βίωμα και η συνειδητοποίηση πλευρών του εαυτού του θεραπευτή. Αξίζει νομίζω να αναφέρω ένα σχετικό με το θέμα άρθρο της κας Ποταμιάνου το οποίο παρουσιάσθηκε στο 1ο Ευρωπαϊκό Συνέδριο Παιδοψυχιατρικής στο Παρίσι, το 1960, με θέμα: "Η ωριμότητα της κοινωνικής λειτουργού ως παράγων ωρίμανσης των οικογενειακών στάσεων" και αναφέρεται σε μία περίπτωση εποπτείας.
Ένας άλλος τρόπος που χρησιμοποιήθηκε ως εκπαιδευτική τεχνική για την κατανόηση προσωπικών συμπεριφορών σε επαγγελματίες ψυχικής υγείας αλλά και σε παιδαγωγούς ήταν η τεχνική του role playing. Κι αυτά όλα στην δεκαετία του ΄60!
Μία άλλη σημαντική διάσταση στην πολύπλευρη αντιμετώπιση των ψυχικών ασθενών αλλά και των προνοιακών, ήταν η προσπάθεια διάδοσης της έννοιας της ψυχικής υγείας μέσα από την κινητοποίηση, την ευαισθητοποίηση και την συμμετοχή στο πρόβλημα και άλλων φορέων και υπηρεσιών στην κοινότητα, π.χ. ήταν πρωτοποριακή η εργασία με τα σχολεία, τους συλλόγους γονέων, εθελοντικές ομάδες, την αστυνομία, τις ιδιωτικές κλινικές, δικαστικές υπηρεσίες, εργασιακούς χώρους των ασθενών κ.ά.
Όπως σήμερα πλέον μας είναι γνωστό - αν και δεν εφαρμόζεται εύκολα στον τόπο
μας - η ουσιαστική έννοια της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης υποχρεώνει σε ανοίγματα, ανταλλαγή σκέψεων και σε συνεργασίες. Χρειάζεται να έχουμε εμείς αυτή την ωριμότητα που δεν την έχουν οι ψυχικά ασθενείς για να τους βοηθήσουμε να αναπτυχθούν κι εκείνοι. Από τα αρχεία του Κέντρου Ψυχικής Υγιεινής, εντυπωσιάζεται κανείς από το μέγεθος και την ποιότητα των συνεργασιών είτε μεταξύ των εργαζομένων στις υπηρεσίες του Κ.Ψ.Υ. είτε με τους εξωτερικούς φορείς. Αυτές οι πολυποίκιλες και πολύωρες συνεργασίες δημιουργούσαν το συλλογικό θεραπευτικό πνεύμα το οποίο γινόταν αντικείμενο διαρκούς επεξεργασίας, αναστοχασμού και νέων αποφάσεων.
Ας αναλογισθούμε την διαφορά ανάμεσα σε αυτήν την νέα αντίληψη λειτουργίας των δομών ψυχικής υγείας με το κλειστό και άκαμπτο πνεύμα των ψυχιατρείων της εποχής που είχε ένα ορισμένο προσανατολισμό: σύντομη εξέταση και χορήγηση φαρμάκων χωρίς να δίνεται το δικαίωμα στον ασθενή να μιλήσει για τον εαυτό του, πόσο μάλλον να τύχει ψυχολογικής υποστήριξης ή αυτού του άγνωστου είδους που ήταν η ψυχαναλυτικού τύπου ψυχοθεραπεία.
Οι αποφάσεις αφορούσαν επίσης και τον προγραμματισμό νέων υπηρεσιών αξιολογώντας τα αιτήματα που απευθυνόταν προς τις υπηρεσίες του Κέντρου αλλά και γενικότερα τις ανάγκες της κοινότητας. Έτσι δημιουργήθηκε, το 1962, η υπηρεσία ειδικής παιδαγωγικής για νοητικά καθυστερημένα ασκήσιμα παιδιά και εφήβους: "Το Στουπάθειο" με την συνεργασία της Ένωσης γονέων απροσαρμόστων παίδων, με Δ/ντη τον φωτισμένο παιδαγωγό Κ. Καλαντζή και σημαντικούς δασκάλους, το ζεύγος Δρόσου.
Το 1961 άρχισε να λειτουργεί στο Σταθμό Κοινωνικών Βοηθειών Αθηνών, το Συμβουλευτικό Τμήμα Ενηλίκων ως διαφοροποιημένο πια τμήμα με υπεύθυνο από το 1962 τον κ. Π. Σακελλαρόπουλο και με ψυχολόγο την κα Φ. Καραπάνου, ενώ από το 1964 άρχισαν να μετεξελίσσονται οι Σταθμοί Κοινωνικών Βοηθειών στον Πειραιά και στην Θεσσαλονίκη σε Υπηρεσίες Κοινωνικής Ψυχιατρικής.
Το 1965, ξεκίνησε στη Θεσσαλονίκη η Θεραπευτική Λέσχη η οποία αργότερα μετεξελίχθηκε σε Υπηρεσία Ημερήσιας Φροντίδας για άτομα με σοβαρή ψυχική παθολογία και αργότερα δημιουργήθηκε το Προστατευτικό Εργαστήριο. Η ΜΗΠ της Θεσσαλονίκης ήταν η πρώτη που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα.
Το 1958 ξεκίνησε η λειτουργία του Κέντρου Επαγγελματικού Προσανατολισμού.
Από το 1965 συγκροτείται ειδική ψυχοθεραπευτική Μονάδα Ψυχαναλυτικής κατεύθυνσης στην Αθήνα, με εποπτείες και θεωρητικά μαθήματα, υπό την ευθύνη της κας Φ. Καραπάνου.
Οργανώνεται Υπηρεσία Εκπαιδευτικών προγραμμάτων με έντονη και υψηλού επιπέδου δραστηριότητα. Θα σας δώσω μόνο ένα εύγλωττο παράδειγμα. Το 1968, το Κ.Ψ.Υ. σε συνεργασία με την Ελληνική Παιδιατρική Εταιρεία και το Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού οργανώνει 3ήμερο σεμινάριο με θέμα: "Προβλήματα ψυχικής υγείας της βρεφικής και νηπιακής ηλικίας". Υπεύθυνοι του σεμιναρίου, δύο Γάλλοι παιδοψυχίατροι και ψυχαναλυτές: ο R. Diatkine και ο M. Soulé.
Στόχος της εκπαίδευσης ήταν η διαμόρφωση στελεχών ψυχικής υγείας υψηλής κατάρτισης καθώς και η διάδοση των αρχών της ψυχικής υγιεινής σε επαγγελματίες συναφών χώρων, σε κοινωνικούς φορείς καθώς και στο ευρύ κοινό. Οργανώνεται επίσης Υπηρεσία Ερευνών – Μελετών και Εκδόσεων με αξιοσημείωτη δραστηριότητα. Ιδρύεται, η πρώτη στην Ελλάδα, Μονάδα για αυτιστικά παιδιά, το 1973. Είναι τόσα πολλά αυτά που έγιναν μέσα στα πρώτα 20 και πλέον χρόνια της λειτουργίας του Κέντρου, που δεν μπορούν να αναφερθούν σε μία σύντομη εισήγηση. Συμπερασματικά, το Κέντρο Ψυχικής Υγιεινής και Ερευνών (ονομασία που έλαβε από την Ιδρυτική πράξη του 1964, οπότε ανεξαρτοποιείται από το Βασιλικό Ίδρυμα και θεσμοθετείται ως Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου) συνιστά την πρώτη θεσμική προσπάθεια ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα και εισάγει την ψυχαναλυτική σκέψη και τις αρχές της Κοινωνικής Ψυχιατρικής στην Δημόσια περίθαλψη. Απετέλεσε και αποτελεί τον μεγαλύτερο στη χώρα μας φορέα παροχής εξωνοσοκομειακών υπηρεσιών ψυχικής υγείας με παραρτήματα σε μεγάλες πόλεις της Ελλάδας (εκτός από την Αθήνα, στον Πειραιά, στη Θεσσαλονίκη, στην Πάτρα στο Ηράκλειο-Κρήτης, στο Βόλο, στην Ζάκυνθο). Η σκέψη που κυριάρχησε από το ξεκίνημά του και συνεχίζεται μέχρι τώρα είναι η αλυσιδωτή ανάπτυξη των Υπηρεσιών του και η δημιουργία δικτύου συνεργαζομένων υπηρεσιών το οποίο δημιουργεί ένα θεραπευτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορεί να κινηθεί ο ψυχικά ασθενής και η οικογένειά του κατά τις ανάγκες τους.
Το Κέντρου Ψυχικής Υγιεινής και η εμπειρία του δεν αξιοποιήθηκε από την Ελληνική Πολιτεία, αναγνωρίσθηκε όμως από οργανισμούς του εξωτερικού με τους οποίους διατηρούσε συνεργασία.
Δεν φάνηκε επίσης να επηρεάζει, τουλάχιστον άμεσα, τις παραδοσιακές δομές. Στην Θεσσαλονίκη επετεύχθη συνεργασία μεταξύ του Ε. Λυμπεράκη και του καθηγητή της ψυχιατρικής Μάνου για την εκπαίδευση στην Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεία των Ειδικευομένων στην Ψυχιατρική, καθώς και συνεργασία με το Ψυχολογικό τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής.
Χαρακτηριστικό της αρνητικής στάσης ενός μέρους του ψυχιατρικού κόσμου για αλλαγές στις τότε δομές είναι ένα συμβάν που έχει αναφέρει η κα Ποταμιάνου. Το 1959 διοργανώθηκε από το Κέντρο το 1ο σεμινάριο προς ψυχιάτρους των ψυχιατρείων της Αθήνας. Η αναφορά στην ανάγκη λειτουργίας ψυχιατρικών ομάδων με ισότιμη σχέση μεταξύ των μελών της, προκάλεσε αρνητικά σχόλια. Όμως πιστεύουμε, πως η επιρροή υπέφωσκε: Το Κ.Ψ.Υ. δεν ήταν και εξακολουθεί να μην είναι αμέτοχο στη διάδοση ορισμένων ιδεών που σήμερα αποτελούν κοινή συνείδηση στον τόπο μας.
Στην δεκαετία του ’60 δημιουργούνται και άλλες εστίες μεταρρυθμιστικών προσπαθειών: Στο παιδοψυχιατρικό Νοσοκομείο Νταού Πεντέλης, η τότε παιδοψυχιατρική ομάδα – Π. Σακελλαρόπουλος, Λ. Λεούση, Θ. Ζολώτα προσπαθεί να το οργανώσει σε μία βάση αντι-ασυλιακή. Όμως, ο απροκάλυπτος κρατικός παρεμβατισμός, η αδυναμία εκπαίδευσης του διοικητικού και κυρίως του νοσηλευτικού προσωπικού οδηγούν στην αποτυχία της προσπάθειας.
- Στο "Θεοτόκος" δημιουργήθηκε οικοτροφείο αλλά η κυρίως μέριμνα αφορούσε την εξωνοσοκομειακή περίθαλψη. Υπεύθυνος ο Π. Σακελλαρόπουλος.
- Την περίοδο 1963-1967, ξεκίνησε μία προσπάθεια μεταρρύθμισης στην πανεπιστημιακή κλινική του Αιγινητείου Νοσοκομείου: Καθηγητής ο ψυχίατρος-Ψυχαναλυτής, Δ. Κουρέτας και επιμελητές, ο Π. Σακελλαρόπουλος, ο Γ. Μπαμπατζάνης, ο Ν. Νικολαϊδης και ο Ε. Παπαθωμόπουλος.
Το μεγάλο μυστικό της δημιουργικότητάς του και της πρωτοπορίας του ήταν η ανάδειξη μιας συλλογικότητας η οποία είχε όραμα και εργάσθηκε σκληρά, μεθοδικά και από καρδιάς παρά τις ιδιαίτερα αντίξοες συνθήκες, χωρίς να λογαριάσει το ξόδεμα του χρόνου και του εαυτού. Αυτό το συλλογικό πνεύμα που κερδήθηκε με πολύ κόπο, δεν επαναλήφθηκε μετά την απομάκρυνση των πρωτεργατών αν και υπήρξαν και υπάρχουν στην μέχρι τώρα πορεία του Κέντρου, γόνιμες στιγμές και επιστήμονες ψυχικής υγείας με υψηλή ποιοτικά εκπαίδευση και απόδοση έργου.
Ένα επιπλέον σημαντικό γεγονός είναι ότι όλοι αυτοί οι άνθρωποι του Κέντρου δραστηριοποιήθηκαν έξω από κρατικά πλαίσια, δεν αναζητούσαν την ασφάλεια του κράτους ίσως γιατί οι ικανοποιήσεις που έπαιρναν από την εργασία και την εκπαίδευση – την παίδευση – να ήταν πολύ πιο σημαντικές.
Το Κέντρο Ψυχικής Υγιεινής, στην πολυκύμαντη και συχνά δυσχερή πορεία του προσπάθησε να διατηρήσει τις βασικές αρχές λειτουργίας του.
Ο σταθερός προσανατολισμός του προς την ψυχοθεραπευτική προσέγγιση του ασθενούς, το ενδιαφέρον του και ο προβληματισμός του πάνω στα θέματα ψυχικής υγείας και στη λειτουργία των υπηρεσιών καθώς και η εμμονή του στην διαρκή εκπαίδευση, το καθιστούν χώρο πρόσφορο για την εργασία επιστημόνων ψυχικής υγείας με ψυχοδυναμική παιδεία ή και των ψυχαναλυτών που ενδιαφέρονται για την ανάπτυξη της Δημόσιας ψυχιατρικής περίθαλψης. Πολλοί από τους συμμετέχοντες σε αυτό το συμπόσιο έχουν εργασθεί, εργάζονται στο Κέντρο Ψυχικής Υγιεινής ή έχουν κάποιας μορφής συνεργασία μαζί του.
Εν τέλει, το Κ.Ψ.Υ., δεν είναι μόνο ένα κληροδότημα του παρελθόντος αλλά και ένα στοίχημα διαρκώς ανοικτό, η έκβαση του οποίου θα καθορίζεται μέρα με τη μέρα, μέσα από τις συνεχείς προσπάθειες τόσο στον δημόσιο χώρο όσο και στο ατομικό επίπεδο.
Σε κάθε εποχή υπάρχουν οι επίμονοι που ταυτίζονται με μια απόπειρα πραγμάτωσης των πιστεύω τους ενώ τους λείπουν οι εγγυήσεις.