Βασική Δομή του Κέντρου Υποδοχής Αιτούντων Άσυλο Λαυρίου
Το Κέντρο Υποδοχής Αιτούντων Άσυλο Λαυρίου λειτουργεί από το 1949 πάντα με πολιτικούς πρόσφυγες και είναι το μόνο ανάλογο κρατικό κέντρο της χώρας. Έως την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού φιλοξενούσε και άτομα από τις τέως σοσιαλιστικές χώρες, αλλά τα τελευταία 15 χρόνια φιλοξενεί σχεδόν αποκλειστικά πολιτικούς πρόσφυγες από τις Ασιατικές και κάποιες Αφρικανικές χώρες.
Στην Ελλάδα λειτουργούν παρόμοια Κέντρα στην Λάρισα και Σπερχιάδα (ΕΕΣ), στην Πεντέλη (Γιατροί του Κόσμου), στη Θεσ-σαλονίκη (Κοινωνική Αλληλεγγύη), στον Ασπρόπυργο (ΕΛΛΗΝΙΣ) και στα Ανώγεια Κρήτης (μόνο για παιδιά, συνήθως ορφανά , με ευθύνη του Εθνικού Ιδρύματος Νεότητας). Όλα, εκτός του κέντρου του Λαυρίου, ανήκουν σε μη κυβερνητικές οργανώσεις.
Τη διαχείριση του Κέντρου έχει αναλάβει ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός. Αρχικά υπαγόταν στο Υπουργείο Δημόσιας Τάξης, το οποίο ακολουθούσε μια πιο αυστηρή, αστυνομικού τύπου πολιτική έναντι των προσφύγων, αλλά τα τελευταία είκοσι περίπου χρόνια χρηματοδοτείται από το Υπουργείο Υγείας, Πρόνοιας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης.
Βασική αποστολή του Κέντρου είναι η φιλοξενία ατόμων που διώκονται για τις πεποιθήσεις τους στην χώρα προέλευσης τους. Η φιλοξενία προσφέρεται για όσο χρόνο είναι υπό διερεύνηση το αίτημα τους για χορήγηση πολιτικού ασύλου, μια διαδικασία που άρχεται με την υποβολή της σχετικής αίτησης και που διαρκεί συνήθως 1,5-2 χρόνια. Συνήθως η πρώτη απάντηση είναι απορριπτική. Για παράδειγμα το 2003 κατέθεσαν αίτηση για άσυλο 8500 πρόσφυγές, ενώ μαζί με τις αιτήσεις που εκκρεμούν τα αιτήματα για άσυλο ανέρχονται σήμερα περίπου στις 15.000. Από αυτές τις αιτήσεις έχουν λάβει θετική απάντηση μόνο 4, και σε άλλες 32 περιπτώσεις η απάντηση ήταν θετική για «ανθρωπιστικούς λόγους». Οι πρόσφυγες έχουν την δυνατότητα έφεσης στην πρώτη απορριπτική απάντηση, κάτι που έχει ως αποτέλεσμα την μεγάλη επιμήκυνση του χρόνου αναμονής και παρατείνει την αβεβαιότητα για το μέλλον τους. Πρέπει να σημειωθεί ότι ενώ σε πολλές περιπτώσεις τους δίνεται η ευκαιρία να χαρακτηριστούν ως «οικονομικοί μετανάστες», κάτι που θα απλοποιούσε τις διαδικασίες χορήγησης άδειας παραμονής και εργασίας, στη συντριπτική πλειονότητα τους οι πρόσφυγες αρνούνται τον αποχαρακτηρισμό τους ως «πολιτικοί πρόσφυγες» θεωρώντας ότι έτσι προσβάλλουν τα ιδανικά και τον αγώνα τους.
Παρά το ότι το Κέντρο δύναται να φιλοξενήσει τους πρόσφυγες επ’ αορίστω, συχνά αυτοί «εξαφανίζονται» εν μια νυκτί, είτε διότι μεταβαίνουν σε άλλες περιοχές της Ελλάδας ή της Ευρώπης, είτε διότι ξαναγυρίζουν (όπως π.χ. οι Κούρδοι) στη χώρα τους για να συνεχίσουν τον αγώνα τους. Η έλλειψη σταθερότητας του πληθυσμού είναι και ένα από τα βασικά προβλήματα στο Κέντρο για την εφαρμογή πολιτικών καλύτερης διαβίωσης και οργάνωσης των προσφύγων και κυρίως των παιδιών τους.
Τα τρία βασικά τμήματα του Κέντρου είναι:
• Εσωτερικής λειτουργίας και διαχείρισης (Διευθυντής, Υποδιευθυντής, Διοικητικό Προσωπικό, Τεχνική Υπηρεσία κ.α)
• Κοινωνική Υπηρεσία (Κοινωνικοί Λειτουργοί, Νομικός, Διερμηνείς, Παιδαγωγός)
• Υγειονομικό Τμήμα (Γιατρός part time, Νοσηλεύτρια full time).
Το Κέντρο καλύπτει την ανάγκη στέγασης με τρία κτίρια και συνολικά 64 δωμάτια. Επίσης, προσφέρει φαγητό, ιματισμό και άλλα είδη πρώτης ανάγκης τα οποία διανέμονται σε όλα τα μέλη μία φορά το μήνα.
Όσον αφορά στην εκπαίδευση, εντός του κέντρου λειτουργεί νηπιαγωγείο με ωρομίσθιο νηπιαγωγό του Υπουργείου Παιδείας. Τα παιδιά του δημοτικού παρακολουθούν τα μαθήματά τους στα δημοτικά σχολεία του Λαυρίου, φοιτώντας παράλληλα σε τάξεις υποδοχής προσφύγων. Τις απογευματινές ώρες μέσα στο κέντρο πραγματοποιούνται μαθήματα ενισχυτικής διδασκαλίας, καθώς και μαθήματα ελληνικής γλώσσας για τους ενήλικες.
Τέλος, σε συνεργασία με το γυμναστήριο του Δήμου λειτουργούν τρία τμήματα άθλησης για παιδιά και ένα τμήμα ενηλίκων. Η ενεργός συμμετοχή των προσφύγων στις αθλητικές δραστηριότητες ώθησε τους υπευθύνους του Κέντρου να αποφασίσουν τη δημιουργία δικών τους αθλητικών εγκαταστάσεων στο μέλλον.
Ο πληθυσμός του Κέντρου
Το Κέντρο φιλοξενεί πρόσφυγες κουρδικής και αφγανικής κυρίως καταγωγής, οι οποίοι έχουν ζητήσει πολιτικό άσυλο και υπό αυτό το καθεστώς βρίσκονται στη χώρα μας νόμιμα και με δικαίωμα εργασίας.
Η σύνθεση του πληθυσμού είναι:
• Τούρκοι (κυρίως Κούρδοι): 121
• Αφγανοί: 76
• Ιρακινοί: (κυρίως Κούρδοι): 71
• Ιρανοί: 9
• Σύριοι: 1
• Παλαιστίνιοι: 1
• Ερυθραίες: 5
• Σουδανοί: 1
• Γιουκοσλάβοι: 2
Και από αυτούς υπάρχουν:
• Μονογονεϊκές οικογένειες: 4
• Ενήλικες με χρόνιες παθήσεις: 8
• Ηλικιωμένοι: 4
• Παιδιά σύνολο: 52
• Οικογένειες: 21
Κοινό χαρακτηριστικό όλων των προσφύγων (οικονομικών και πολιτικών) είναι ο βίαιος αυτόβουλος εκπατρισμός τους από τις χώρες προέλευσης τους προς αναζήτηση ασφάλειας και καλύτερης τύχης. Όλοι οι πρόσφυγες, ανεξάρτητα από την κατηγορία στην οποία ανήκουν, κατέληξαν στη χώρα προορισμού (εν προκειμένω στην Ελλάδα) μετά από μακρύ, κοπιώδες και πολύ συχνά επικίνδυνο ταξίδι, πληρώνοντας τους μεσάζοντες με οικονομίες μιας ολόκληρης ζωής. Πολλοί από αυτούς είχαν απώλειες αγαπημένων τους προσώπων τόσο στην χώρα προέλευσης τους, όσο και κατά την διάρκεια της Μεγάλης Φυγής.
Επί προσθέτως, οι πολιτικοί πρόσφυγες έχουν το απεχθές «προνόμιο» να είναι καταζητούμενοι για την πολιτική τους δράση στη χώρα προέλευσης τους και ξέρουν ότι η επιστροφή στην πατρίδα τους ισοδυναμεί με φυλάκιση ή θάνατο. Όσοι έχουν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τις οικογένειες τους κάνουν μεγάλο αγώνα για να φέρουν τα προσφιλή τους πρόσωπα στη χώρα φιλοξενίας τους, διότι ξέρουν ότι όσοι μένουν πίσω υφίστανται μεγάλη καταπίεση και διωγμούς εξ' αιτίας της επιλογής του πολιτικού πρόσφυγα να περάσει στην παρανομία παλεύοντας για τα ιδανικά του.
Ο κουρδικός πληθυσμός είναι οργανωμένος σε κόμματα με προεξάρχον το PKK. Η εύρεση εργασίας, τουλάχιστον για την πλευρά των Κούρδων, δεν φαίνεται να αποτελεί βασικό αίτημα. Κάποιοι από αυτούς, εξάλλου, λαμβάνουν οικονομική στήριξη από τα κόμματά τους. O Οτσαλάν έλεγε χαρακτηριστικά «το Λαύριο είναι ένας τόπος ξεκούρασης των Κούρδων αγω-νιστών».
Οι υπόλοιπες πληθυσμιακές ομάδες διαφοροποιούνται αρκετά από τους Κούρδους στον τρόπο ζωής τους: η πολιτική δράση είναι δευτερεύουσα ενώ το πρώτο μέλημα τους είναι η εύρεση εργασίας. Η ένταξη τους στην ελληνική πραγματικότητα είναι σαφώς καλύτερη και επιτυχέστερη από ότι των Κούρδων.
Η εύρεση εργασίας παραμένει ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα. Παρά τον επαγγελματικό προσανατολισμό και τις φιλότιμες προσπάθειες της κοινωνικής υπηρεσίας, αλλά και την θερμή ανταπόκριση του ντόπιου πληθυσμού, τα προβλήματα που δημιουργούνται αφορούν στη δυσκολία επικοινωνίας και την, διαφορετική από την ελληνική, αντίληψη περί εργασίας. Συχνά οι επαγγελματικές σχέσεις διαλύονται και αυτό προκαλεί δυσπιστία τόσο στους εργοδότες, όσο και στους πρόσφυγες. Επίσης, γενικευμένο πρόβλημα αποτελεί η δυσκολία στη χρήση της ελληνικής γλώσσας, γεγονός που τους εμποδίζει να επικοινωνήσουν και να διεκπεραιώσουν τις υποχρεώσεις τους με τους δημόσιους φορείς.
Ο Δήμος Λαυρίου κι η Αγωγή Κοινότητας
Το Κέντρο Υποδοχής Αλλοδαπών Αιτούντων Άσυλο Λαυρίου έχει ένα άρτιο δίκτυο κοινωνικών υπηρεσιών που καλύπτει ευρύ φάσμα των αναγκών των προσφύγων, ενώ η κοινότητα του Λαυρίου είναι αρκετά ευαισθητοποιημένη κι εξοικειωμένη με την παρουσία τους. Δεν έχει παρατηρηθεί ρατσιστική συμπεριφορά από την πλευρά των κατοίκων. Εξαίρεση αποτέλεσε η μαζική αντίδραση των γονέων τέσσερα χρόνια πριν, κατά την πρώτη «έξοδο» των παιδιών των προσφύγων στα σχολεία της περιοχής. Τότε, τέθηκε θέμα για εμβολιασμό των προσφύγων, το οποίο όμως ξεπεράστηκε πολύ γρήγορα. Ως προς την εγκληματικότητα,δεν παρατηρήθηκαν ποτέ ιδιαίτερα προβλήματα, ούτε ανάμεσά τους αλλά ούτε και προς την κοινότητα. Αυτό το γεγονός αποτέλεσε ενισχυτικό παράγοντα για την ύπαρξη μιας ισορροπημένης σχέσης μεταξύ των δύο κοινοτήτων.
Η αρκετά επιτυχημένη ενσωμάτωση του Κέντρου στην περιοχή του Λαυρίου και η δίχως σημαντικά προβλήματα λειτουργία του μέχρι σήμερα, υποστηρίζεται από αγωγή κοινότητας βασισμένη στην καλή συνεργασία του δήμου και του κέντρου. Η τόνωση του Λαυρεωτικού πληθυσμού και η αναθέρμανση του ενδιαφέροντος γίνεται με εκδηλώσεις και διοργανώσεις συνεργασίας μεταξύ κέντρου και δημοτών. Ωστόσο, κατά την γνώμη των κοινωνικών λειτουργών του κέντρου χρειάζονται περαιτέρω ενέργειες για να αμβλυνθούν οι διαχωριστικές γραμμές. Θα μπορούσε για παράδειγμα να προωθηθεί η συνεργασία των πληθυσμών μέσω του σχολείου, με προγράμματα διδασκαλίας, μεικτή κατασκήνωση παιδιών, συμμετοχή σε πολιτιστικά δρώμενα με μεικτές ομάδες, να υπάρξει μεγαλύτερη προβολή του κέντρου στα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας κ.α.
Οι σχέσεις του ντόπιου πληθυσμού με τους πρόσφυγες βασίζονται στον αλληλοσεβασμό, την ανοχή αλλά και στο γεγονός ότι οι πρόσφυγες είναι στοιχείο ανάπτυξης της περιοχής λόγω της εργασίας τους και των κρατικών πόρων που δίδονται και επενδύονται στην περιοχή με την μορφή τροφοδοσίας και εργασιών συντήρησης για τη λειτουργία του κέντρου. Έτσι, ένα μέρος των επαγγελματιών του Λαυρίου εξαρτάται οικονομικά από την ύπαρξη του κέντρου, γεγονός που συντελεί στην θετική αντιμετώπιση της ύπαρξης του.
Η δική μας εμπειρία
Το Κινητό Κλιμάκιο Λαυρίου δίνει το παρόν στο κέντρο κάθε δεκαπενθήμερο. Προηγήθηκε αίτημα για την εμπλοκή μας που διαβιβάστηκε στη συνεγάτη του Ι.Ψ.Υ.Π.Ε. κυρία Χαριτάκη, κοινωνική λειτουργό, απευθείας από την κ. Ελένη Πάζα, κοινωνική λειτουργό του Κέντρου. Μετά από εισήγηση του καθηγητή Π. Σακελλαρόπουλου και των υπευθύνων του Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Ενηλίκων Αθηνών, συστάθηκε ομάδα που αποτελείται από έναν ψυχίατρο, μία ψυχολόγο και μία κοινωνιολόγο και η κατ’ αρχήν συμφωνία είναι για επισκέψεις ανά 15θήμερο. Οι υπηρεσίες που προσφέρουμε στο Κέντρο Υποδοχής Αιτούντων Άσυλο Λαυρίου (είτε εντός είτε εκτός των εγκαταστάσεων του) είναι δωρεάν (για παράδειγμα όταν εξετάζουμε τους πρόσφυγες ή/και τα παιδιά τους στο Ινστιτούτο στην Καλλιθέα).
«Φτάνοντας στον χώρο του κέντρου ο ρόλος μας ήταν αρκετά ασαφής. Η κοινωνική υπηρεσία του κέντρου είχε σχεδόν «έτοιμα» τα περιστατικά τα οποία χρειάζονταν τη βοήθειά μας. Τα πρώτα βήματα, λοιπόν, ήταν αρκετά εύκολα. Στην πραγματικότητα, όμως, οι ανάγκες ήταν πολύ περισσότερες και η δυνατότητα να «εισχωρήσουμε» στη συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα και να παρέμβουμε ψυχιατρικά σχεδόν αδύνατη. Οι κοινωνικοπολιτικοί κανόνες αποτελούσαν συχνά εμπόδιο για μας.
Έτσι, αποφασίστηκε ότι για να είμαστε αποτελεσματικοί στην παρέμβασή μας θα έπρεπε να γνωριστούμε και να κερδίσουμε την εμπιστοσύνη των προσώπων αναφοράς της κοινότητάς τους. Πράγματι, η επαφή με τον αρχηγό του Κουρδικού κυρίαρχου κόμματος είχε θετικά αποτελέσματα. Μια λίστα ατόμων που έχρηζαν βοήθειας έφτασε στα χέρια μας μέσω του αρχηγού τους...» Για να επιτευχθεί βεβαίως αυτό χρειάστηκε να διαχειριστούμε με επιτυχία τη δυσπιστία του συγκεκριμένου ατόμου και της κομματικής επιτροπής για το αν θα σεβόμασταν απόλυτα το ιατρικό απόρρητο. Με δεδομένο κιόλας ότι όλες οι συζητήσεις γίνονται μέσω διερμηνέων είναι μάλλον φυσικό να αντιμετωπίζουμε ακόμα κάποια δυσπιστία.
Αρκετούς μήνες μετά ωστόσο, μελανό σημείο παραμένει ο γυναικείος πληθυσμός του κέντρου και τα παιδιά. Τα δικαιώματα των γυναικών είναι περιορισμένα κι έτσι για την επίσκεψή τους σε μας πρέπει να δώσει την συγκατάθεση του ο σύζυγος αλλά και οι υπεύθυνοι των προσφύγων. Αυτή η αλυσίδα έχει ως αποτέλεσμα τη σπάνια προσέλευση των γυναικών και κατ’ επέκταση των παιδιών τους.
Τα χαρακτηριστικά της ομάδας των προσφύγων είναι:
• Η ύπαρξη αρκετών εθνικών ομάδων που η κάθε μια εξ’ αυτών έχει αυστηρή δομή και ιεραρχία.
• Ο ισχυρός ανταγωνισμός τόσο εσωτερικά στις ομάδες, όσο και μεταξύ των ομάδων.
• Η τάση για γκετοποίηση και αποξένωση, που τους διασφαλίζει μεν συνοχή ως ομάδα και καλλιεργεί ένα αίσθημα ασφάλειας, αλλά από την άλλη μεριά δυσκολεύει την αφομοίωση τους στην ελληνική πραγματικότητα και βέβαια έχει επιπτώσεις και στη δική μας δουλειά.
• Η δυσπιστία τους που ενίοτε αγγίζει τα όρια της παρανοϊκότητας, φαινόμενο το οποίο είναι αναμενόμενο λόγω των διώξεων και βασανιστηρίων που έχουν υποστεί.
• Μέσα σε ένα τέτοιο κλειστό σύστημα αναφοράς συχνά παρατηρείται το φαινόμενο η ψυχοπαθολογία κάποιων μελών της ομάδας να διαχέεται ως σε συγκοινωνούντα δοχεία και στα υπόλοιπα φαινομενικά υγιή μέλη της ομάδας.
• Το τραυματικό τους παρελθόν (μην ξεχνάμε ότι οι περισσότεροι έχουν υποστεί διώξεις και βασανιστήρια, έχουν προσωπικές απώλειες αγαπημένων τους προσώπων κλπ) συνεπικουρούμενο από το δύσκολο παρόν και αβέβαιο μέλλον έχει ως αποτέλεσμα την ανάδυση ψυχοπαθολογίας τόσο σε ομαδικό, όσο και σε ατομικό επίπεδο. Όλη η γκάμα της ψυχοπαθολογίας είναι εύκολα ορατή και αναγνωρίσιμη, από απλές αγχώδεις εκδηλώσεις, έως την βαριά παρανοϊκή σχιζοφρένεια. Οι μηχανισμοί άμυνας, όπως η απώθηση, μετάθεση, προβολή και η μετατροπή, είναι ισχυροί και σε συνδυασμό με την απουσία, στη συντριπτική πλειονότητα, ψυχολογικής σκέψης καλλιεργούν ισχυρές αντιστάσεις σε κάθε ψυχιατρική-ψυχολογική παρέμβαση. Οι στοματικές τους καθηλώσεις και ανάγκες είναι έντονες και αυτό τους οδηγεί σε πολυφαρμακία και απαίτηση για ολοένα και περισσότερα ή διαφορετικά φάρμακα.
Εξαιτίας όλων αυτών των ιδιομορφιών απαιτείται η δική μας παρέμβαση να είναι ιδιαιτέρως προσεκτική. Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει η διοίκηση, η ιατρική και η κοινωνική υπηρεσία είναι ήδη αυξημένες. Το παιχνίδι εξουσίας είναι έντονο. Οι ηγέτες των προσφύγων θέλουν να έχουν λόγο ακόμα και σε αποκλειστικές αρμοδιότητες της κοινωνικής υπηρεσίας, ενώ ανάλογες δυσχέρειες αντιμετώπισε και η ομάδα μας, κυρίως όσον αφορά στην εμπλοκή μας για την κινητοποίηση των γυναικών.
Δεδομένων των συνθηκών αυτών καθώς και της παρουσίας μας εκεί μόνο δύο φορές το μήνα, αποφασίσαμε να μεταθέσουμε τα σχέδια μας για ευρύτερη παρέμβαση για τον Σεπτέμβρη. Ο στόχος μας είναι η γνωριμία της ομάδας μας με το νηπιαγωγείο του κέντρου, με τα σχολεία της περιοχής και κυρίως με τους δασκάλους υποδοχής, ώστε να υπάρξει μια καλή συνεργασία μεταξύ μας. Παράλληλα, υπάρχουν σκέψεις να «εκμεταλλευτούμε» την παρουσία των γυναικών στην ομάδα ραπτικής που λειτουργεί με την βοήθεια των εθελοντριών του Ερυθρού Σταυρού. Απώτερος στόχος μας είναι να βρούμε την ευκαιρία να συζητήσουμε μαζί τους και ίσως να επιδιώξουμε τη δημιουργία μιας ομάδας υποστήριξης γυναικών.
Τα προβλήματα είναι πολλά, οι τρόποι παρέμβασης είναι πολλοί... Ο χρόνος που καταφέρνουμε και αφιερώνουμε είναι λίγος.
Σημαντικό είναι να αναφερθούμε και στο προσωπικό του κέντρου. Η συνεργασία μας είναι άψογη με όλους. Ο διευθυντής και η υποδιευθύντρια του κέντρου είναι άνθρωποι με μεγάλη κατανόηση στα προβλήματα των προσφύγων και ιδιαίτερα ικανοί στην εξάσκηση των ποικίλων καθηκόντων τους. Η ιατρική υπηρεσία με τη γιατρό και νοσηλεύτρια παλεύουν για τη διασφάλιση ενός ικανοποιητικότατου επιπέδου υγειονομικής περίθαλψης και πρωτογενούς πρόληψης σε συνθήκες πολλές φορές αντίξοες, με συμμάχους τους ιατρούς του Κέντρου Υγείας Λαυρίου και του ΙΚΑ Λαυρίου. Ιδιαίτερα όμως αποτελεσματική είναι η συνεργασία μας με την κοινωνική υπηρεσία που μας έχει συγκινήσει με την αυταπάρνηση της. Οι κοινωνικοί λειτουργοί αλλά και οι διερμηνείς αφιερώνουν συχνά προσωπικό ελεύθερο χρόνο συνοδεύοντας τους πρόσφυγες στους γιατρούς, τα νοσοκομεία, τις δημόσιες υπηρεσίες. Αντιμετωπίζουν πολλές και παράλογες δυσκολίες στη συνεργασία τους με μερικές Δημόσιες Υπηρεσίες, απαράδεκτες δυσκολίες συνεννόησης με αρκετά Νοσοκομεία (όπως βεβαιώνουμε και με δική μας μαρτυρία), και φυσικά λειτουργούν ως κυματοθραύστες στα έντονα δυναμικά των προσφύγων, διαχειρίζονται με διακριτικότητα αλλά και αποφασιστικότητα τα ζητήματα εξουσίας και έχουν πάντα κατά νου τη διατήρηση των αρμονικών σχέσεων με την κοινότητα του Λαυρίου. Οι συχνές, όμως, υπεραναλήψεις ευθυνών εκ μέρους τους, προκαλούν συμπτώματα burn out που μπορεί να εκδηλωθούν με εντάσεις.
Θα θέλαμε να κλείσουμε την εισήγηση μας με ένα σχόλιο που ζητήσαμε να μας κάνει η κ. Ελένη Πάζα κοινωνική λειτουργός του Κέντρου:
«Οι ευάλωτες ομάδες σ’ ένα Κέντρο που λειτουργεί με εσωστρέφεια γίνονται ακόμα πιο ευάλωτες.... Όσο υπάρχει εσωστρέφεια σε μια ομάδα τόσο περισσότερα και δυσεπίλυτα προβλήματα δημιουργούνται».
Νίκη Δαρμογιάννη (ψυχολόγος), Ευγενία Δούρου (κοινωνιολόγος), Εμμανουήλ Πολυζόπουλος (ψυχίατρος), Ιανουάριος 2006