HomeΨηφιακή ΒιβλιοθήκηΆρθραΆρθρα (Ελληνικά)Ποταμιάνου, Άννα-"ΤΟ ΝΗΜΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΛΑΒΥΡΙΝΘΟ"

Ποταμιάνου, Άννα-"ΤΟ ΝΗΜΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΛΑΒΥΡΙΝΘΟ"

 

ΤΟ ΝΗΜΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΛΑΒΥΡΙΝΘΟ

 

Άννα Ποταμιάνου

 

 

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης ήταν ένας από τους φίλους του κύκλου της Κατοχής. Η σιωπή έχει σκεπάσει τις περισσότερες φωνές όσων τον αποτελούσαν, μένει όμως ολοζώντανη η μνήμη εκείνων των χρόνων της ελπίδας.

Όταν ο Κορνήλιος έγραφε "Τα σταυροδρόμια του λαβύρινθου"1 βρισκόταν σε δρόμους προσωπικής διεργασίας των βιωμάτων του καιρού της νιότης. Έτσι η κοινωνικο-φιλοσοφική του παραγωγή ήταν διαποτισμένη από το πνεύμα της ψυχαναλυτικής αναζήτησης και από την κατανόηση που αυτή προσφέρει. Τα "Σταυροδρόμια του λαβύρινθου" φέρνουν τα χνάρια της δραστηριότητος σκιασμένων αναμνήσεων · άλλες έχουν αφήσει ίχνη σταθερά, άλλες αβέβαια, αλλά όλες συνθέτουν το πρώτο υλικό με το οποίο δούλεψε η σκέψη του Καστοριάδη. Γιατί όπως λέει ο ίδιος το να "σκέπτεσαι δεν σημαίνει να βγεις από την σπηλιά, ούτε να αντικαταστήσεις την αβεβαιότητα των σκιών με το ξεκάθαρο περίγραμμα των καθ’ αυτό πραγμάτων. Σημαίνει να μπεις στον λαβύρινθο ·  για την ακρίβεια να τον κάνεις να υπάρξει. Να αναδυθεί ένας λαβύρινθος, ενώ θα μπορούσες, όπως γράφει ο Rilke: να μείνεις  ξαπλωμένος στα λουλούδια κοιτάζοντας τον ουρανό".2

Να αναδυθεί ο λαβύρινθος, αυτό ακριβώς είχε ζητήσει ο S. Freud όταν βεβαίωνε πώς η συνείδηση και το Εγώ δεν εξαντλούν την νοητική μας ύπαρξη. Η "χύτρα" με τις θυελλώδες ενορμήσεις ποτίζει, με όσα

_________

1/ C. Castoriadis :(1978) "Les carrefours de Labyrinthe" Paris Ed. du Seuil.

2/ C. Castoriadis : μν. εργο σελ. 7-8

ξεπετιώνται στον βρασμό, την νόηση και όλον τον ανθρώπινο ψυχισμό, αναταράζοντας τον. Οι συνδέσεις που κρατάνε την σκέψη ζυγίζονται και τρέμουν στις εκρήξεις της ενορμητικής βίας που φορτίζει την νοητική ζωή, τις πράξεις, και το σώμα μας. Θα έλεγα πως το να κάνεις να υπάρξει ο λαβύρινθος είναι έργο μιας σκέψης που τον αναγνωρίζει ως αντί-κείμενο επανευρισκόμενο, επειδή ήταν κατ’ αρχήν εκεί.

Τον λαβύρινθο τον μετράς και τον περιδιατρέχεις, όταν η σκέψη γυρίζοντας "επί εαυτής" ακουμπάει τους περίπλοκους  βόστρυχους που την συνθέτουν. Ο Καστοριάδης προσπάθησε να ξετυλίξει μερικούς από όσους συνδέονται με την ιστορικο-κοινωνική προβληματική · μια προβληματική που τον απασχόλησε σε όλη του την ζωή. Δεν είναι ξένη η προβληματική αυτή σε τούτο το γραπτό αν και, βέβαια, η κοινωνική διάσταση δεν εξισούται με το άθροισμά των ατομικών ασυνειδήτων. Το ατομικό όμως ασυνείδητο μπορεί να το σκεφθεί κανείς και ως μετέχον του κοινωνικού που το περιβάλλει και ως εκείνο που μπορεί να κρατάει αυτονομία από τις κοινωνικο-ιστορικές συνθήκες στις οποίες εγγράφεται.

Τα "Σταυροδρόμια του λαβύρινθου" είναι σημείο αναφοράς στην εργασία αυτή. Όμως εδώ θα επιχειρήσω να δείξω με ποιους τρόπους ο λαβύρινθος συνδέεται με την προβληματική της σκέψης, κάτι που ο Καστοριάδης θεώρησε ως δεδομένο. Πιστεύω, εξ’ άλλου, ότι και ο μύθος περί λαβύρινθου μπορεί να γίνει νοητός ως εικονογράφηση της ανάπτυξης της σκέψης από τις αρχικές ως τις μετέπειτα μορφές της και κυρίως ως προς το συνδετικό της δυναμικό.

 

Στις ρίζες της ιστορικής συνειδήσεως

Κάθε μύθος ανοίγεται σε πολλαπλά ακούσματα, αφού αρθρώνει το έκδηλο μιας διηγήσεως με τις πράξεις και τις τελετουργίες που

προηγήθηκαν του μυθεύματος1. Βέβαια, η τάξη της πράξεως μεταλλάσσεται από την ποιητική του λόγου. Αν όμως σκεφθεί κανείς τον μύθο ως το αντίστοιχο μιας τελετουργίας, τότε ο μύθος κινείται πάνω σε έναν άξονα του οποίου ο ένας πόλος διαμορφώνεται ως προφορικό σχόλιο της ιεροπραξίας που έχει εγγραφεί στον άλλο πόλο. Η εμφάνιση της γραφής και της φιλοσοφίας αντιπαρέθεσε το πλασματικό του μύθου προς την λογική σκέψη · εν τούτοις ένα φιλοσοφικό κείμενο, όπως ο Πλατωνικός Τίμαιος παρουσιάζεται με τον τύπο του μυθικού. Σήμερα ξέρομε ότι ο μύθος είναι φορεύς μιας ιδιάζουσας λογικής μη συνειδητής, η οποία αναφέρεται στην ασυνείδητη ψυχική πραγματικότητα που αναδύεται μέσω στοιχείων μεταλλαγμένων, και εν πολλοίς παραμορφωμένων, στις φαντασιώσεις, στα όνειρα, σε γνώσεις απωθημένες κλπ.

Η διαπλοκή του έκδηλου με το λανθάνον δίνει το νόημα του μύθου, δείχνοντας συγχρόνως πώς δούλεψε το ανθρώπινο προσυνειδητό από πολύ παλιά για να καλύψει όσα κενά δημιουργεί η απώθηση στην μνήμη μας ή για να δώσει απαντήσεις στην ένταση που ξεσηκώνουν τα πολλαπλά ερωτήματα του ανθρώπου για την φύση, την ζωή και τον θάνατο.

Μελετώντας το ψυχικό μόρφωμα που αποτελεί κάθε μύθος, ο A. Green 2 μιλάει για την σχέση ανάμεσα στα σημαίνοντα του λόγου και στα σημαινόμενα των επιθυμιών / απαγορεύσεων, όπως αυτές ξεδιπλώνονται στις ατομικές μνήμες, στις φαντασίες και στο όνειρο ή μέσα από την συλλογική μνήμη.

________

1/  Η σχέση πράξεως και μύθου τονίζεται καθαρά, όπως έχω ξαναπεί, στον Όμηρο: Οδύσσεια 21 στιχ. 71. Βλ. Potamianou A. (1997) " Faits mythiques, événements historiques, réalité psychique" εις Mythes et Psychanalyse, Paris, In Press, σελ. 37

2/   A. Green (1992): "Le mythe un objet transitionnel collectif" εις La Déliaison, Paris, Belles Lettres.    

 

Προσδιοριζόμενος από πολλαπλότητα κατηγοριών, δηλαδή από τις κατηγορίες του ανιστορικού (ασυνείδητου), του ατομικού, του κοινωνικού και του πολιτιστικού, ο μύθος δέχεται και πολλαπλές ερμηνείες : κατ’ αρχήν στο επίπεδο της επιθυμίας · επίσης στο επίπεδο των μηχανισμών (μετατοπίσεις, συμπυκνώσεις, προβολές, απωθήσεις) και των συνδέσεων που όρισαν την σύνταξή του ( η τάξη με την οποίαν παρουσιάζεται ο μύθος ορίζεται από τους συνειρμούς) και τέλος ως προς το πλαίσιο, διαχρονικό / συγχρονικό, που τον διαμόρφωσε.

Ως δημιούργημα που αναπαριστά, ο μύθος στην μεταφορική του διάσταση κρύβει, αλλά και κυκλώνει, την πραγματικότητα που αντιπροσωπεύει, τόσο την ατομική, όσο και την συλλογική, αφού η συμβολή των ατόμων, που σε διάφορες στιγμές της ιστορίας διέπλασαν και χρησιμοποίησαν έναν μύθο, ορίζει ότι το μόρφωμα αυτό που κυκλοφορεί μεταξύ πολλών ανθρώπων ανήκει στην κατηγορία του ατομικού, όσο και των κοινωνικών ομάδων. Οι δυο διαστάσεις ατομική και ομαδική, όχι μόνον βρίσκονται σε διάδραση, αλλά διαμορφώνουν την σύνθεση η μία της άλλης.

Στην συνάντηση των δυο διαστάσεων του μύθου προστίθεται μία ακόμη, αφού εδώ το παρελθόν δεν χαρακτηρίζεται από την αμετάκλητη απουσία του στο παρόν. Η πλαστικότητα της μυθικής λαβής κρατάει τον χρόνο εκτός ιστορίας. Ο Κ. Παπαιωάννου 1 παρατηρεί ότι στον κύκλο των μύθων το παρελθόν γινόταν σύμβολο και παρέμενε αιώνια παρόν, μια και μόνον ως προς τις μορφές του ο μύθος υπόκειται στις διακυμάνσεις του χρόνου.

Σαφώς, κάθε μύθευμα βρίσκεται σε ασυνέχεια με τα ιστορικά γεγονότα.

 

_________

1/ Κ. Παπαιωάννου (1998): "Τεχνική και Πολιτισμός στην αρχαία Ελλάδα", Αθήνα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, σελ. 19

Αν όμως έτσι αναγνωρίζεται η ετερότης μυθικής  και ιστορικής συντάξεως, εξ’ ίσου έχει γίνει σαφές ότι ως "ποίημα" ο μύθος είναι  κύημα προσπάθειας αποστασιοποιήσεως από την πράξη· είναι διάβημα εντάξεως της εμπειρίας στον λόγο και σήμα στροφής τής σκέψεως πάνω σε ό,τι την διήγειρε. Μετασχηματισμός λοιπόν της εμπειρίας κάτω από το φως της παρατηρήσεως και μεταλλαγή της με την προσθήκη στοιχείων του φανταστικού. Έτσι ο μύθος κρατάει την παρουσία των κινήσεων του γίγνεσθαι εκτός χρονικού προσδιορισμού, αλλά συγχρόνως διατηρεί και στοιχεία που απορρόφησε από την πραγματικότητα – εσωτερική και εξωτερική – προκειμένου να τραφεί ο μυθικός σχηματισμός.

Ασφαλώς οι ασυνέχειες μεταξύ μύθου και ιστορίας είναι πολύ εμφανείς και σκιάζουν το βαθύ συνδετικό νήμα μεταξύ των διαφόρων  μορφών της συμβολοποιούσας σκέψεως, όταν αυτή απαγκιστρώνεται από το συγκεκριμένο, είτε παράγει μύθους, είτε εμπλέκεται στην ιστορική διαχρονία. Γιατί εάν στην διαχρονία η σκέψη χρειάζεται να αναπτύξει δυνατότητες που δεν είχε από την αρχή, προκειμένου να καταγράψει τα γεγονότα ως συνείδηση ιστορική, η ίδια αυτή σκέψη δεν παύει να παράγει μύθους, να γοητεύεται από το άκουσμα τους ή να αναζητεί την ερμηνεία τους. Μερικοί μύθοι μάλιστα μπορεί να ακουσθούν ως αναφερόμενοι σ΄ αυτήν την  ίδια την γέννηση και ανάπτυξη της σκέψεως. Τέτοιον θεωρώ τον μύθο του λαβύρινθου, έστω και αν ο μύθος αυτός δέχεται και άλλες ερμηνείες.

Προτείνω να ακουσθεί ο μύθος αυτός ως διήγηση που επιτρέπει το άγγιγμα της αρχής και του πεπρωμένου της σκέψεως μέσα από μία εικονογραφική σκηνοθεσία, η οποία δρα ταυτοχρόνως ως παραπέτασμα και ως δίαυλος για κατανόηση της προβληματικής που ο μύθος σκιαγραφεί.   Το νήμα (ο μίτος) που ξετυλίγεται μέσα στον λαβύρινθο δεν μετέχει απλώς μιας πράξεως που θα οδηγήσει τον Θησέα προς την

 

έξοδο. Η παρουσία του μίτου είναι αποτέλεσμα μιας σκέψεως που κίνησε την διαδικασία και διαμόρφωσε την χρήση του μίτου. Δεν είναι εξ’ άλλου τυχαίο ότι η λέξη μίτος χρησιμοποιείται και για να δηλώσει διαβήματα, ενέργειες, σκέψεως: κατά μίτον σημαίνει κατά σειράν ή / και καταλεπτώς.

Μπορεί, βέβαια, να τεθεί το ερώτημα τι δικαιώνει κατ΄ αρχήν την ψυχαναλυτική ερμηνεία των μύθων. Έχω δώσει ο παρελθόν κάποιες απαντήσεις στο ερώτημα.1 Θα προσθέσω σήμερα ότι αν και η  ψυχανάλυση ακολουθεί κυρίως τα χνάρια της κλινικής πραγματικότητος, ωστόσο στις εξωκλινικές εφαρμογές της, όσο εξ άλλου και στις κλινικές, δουλεύει και δουλεύεται από το φαντασιακό.  Η φαντασίωση, όσο και η εξωτερική πραγματικότης, τρέφουν την ψυχαναλυτική εμπειρία και πλάθουν τα μυθικά μορφώματα. Αν δεχθούμε την φαντασίωση και τις ψυχικές κινήσεις των μεταλλαγών, ως  αποτελούσες αντικείμενο της ψυχαναλύσεως, ο μύθος μετέχει και της φαντασιώσεως και της μεταλλαγής πραγματικότητος από την ανθρώπινη σκέψη. Και πέρα από αυτά ο μύθος, όσο και η σκέψη επί του μύθου, μετέχουν του ιστορικο-κοινωνικού γίγνεσθαι που τους γέννησε. Δεν είναι λοιπόν σε αντίθεση με αυτό.

 

Η Αριάδνη του μύθου και του μίτου   

Η περίοδος της κρητικής θαλασσοκρατίας από τα τέλη της 3ης χιλιετίας έως το 1400 π.χ. περίπου, είδε την άνθηση ενός πολιτισμού που σε κτίσματα, κατοικίες ζώντων και νεκρών, όπως και σε διακόσμηση, αλλά _________

1/ A. Potamianou (1980): "Réflexions psychanalytiques sur la Prométhia d’Eschyle" εις Psychanalyse et Culture Grecque, ελλην. μετάφρ. : Κέδρος, 1983. Και (1992) "Approche psychanalytique de la tragédie grecque" εις Psychanalyse dans la civilisation, no 7,  σελ. 31

και σε τέχνη ειδωλίων και αγγείων άφησε δείγματα εκπληκτικής χάρης και ομορφιάς. Στον πολιτισμό αυτόν δέσποσε το όνομα του Μίνωα, βασιλιά της Κνωσού.

Η αρχιτεκτονική παράθεση των ανακτόρων της Κρήτης ασφαλώς τροφοδότησε τον μύθο τής πολύπλοκης διατάξεως του λαβύρινθου και ο εγκλωβισμός εκεί του τερατώδους πλάσματος που θανάτωνε όσους αιχμάλωτους ο βασιλιάς έριχνε στην βαραθρώδη φυλακή, ίσως δηλώνει πρακτικές ασκήσεως της εξουσίας εκείνης της εποχής. Ωστόσο, η παρέμβαση της Αριάδνης  στην περιπέτεια του Θησέα δείχνει ότι οι πλάστες του μύθου δεν ευνοούσαν το αμετάκλητο και αδήριτο των αποφάσεων των εξουσιαστών·  αντιμετώπιζαν ενδεχόμενα λύσεων, οι οποίες ανέτρεπαν τις διαταγές. Και κάτι ακόμα πιο σημαντικό: η παράβαση από την Αριάδνη των σκληρών διαταγμάτων του Μίνωα συνδέεται με μια κοινωνικά αποδεκτή λύση διασώσεως του αντιπάλου του, τού Θησέα, σε αντίθεση με την παράβαση της βασίλισσας Πασιφάης που η μυθική ένωση της με τον ταύρο καταργεί το όριο που χωρίζει το ανθρώπινο από το ζωώδες1.  Ωστόσο τα στεγανά δεν είναι απόλυτα, αφού πέρα από την πρακτική της σεξουαλικής σχέσεως ανθρώπου και ζώου, η οποία σήμερα θα χαρακτηριζόταν ως σεξουαλικά διαστροφική, (ενώ πιθανόν στον μύθο να απηχεί συμβάντα που αναφέρονται στο λυκαυγές μιας ανθρωπότητος, που δεν έχει ακόμα διαφοροποιηθεί από τα άλλα όντα της φύσεως) μας είναι γνωστό ότι η κτηνώδης βία συχνά μας κατοικεί. Αν στην σύγχρονη σκέψη ο Μινώταυρος μπορεί να συμβολίζει το θηρίο που συχνά αναδύεται μέσα μας, παράγωγο των ενορμήσεων μας, τότε η παρέμβαση της Αριάδνης, όταν κινδυνεύει ο Θησέας και οι

________

1/  Βλ. πόσο διαφορετικά προβάλλει η παρουσία του ταύρου στον Ιππόλυτο του Ευριπίδη, αν και το πάθος της Φαίδρας, αδελφής της Αριάδνης και κόρης της Πασιφάης, δείχνει την συνέχεια, όσο και τις τροποποιήσεις των μυθικών στοιχείων στην διαχρονία.  

σύντροφοι του, αποκτά διπλό νόημα. Συμβολίζει την προστασία και διάσωση του ανθρώπου Θησέα από έναν εξωτερικό κίνδυνο, αλλά και από όσα μπορεί να τον απειλούν προερχόμενα από μέσα και προβαλλόμενα έξω στην μορφή του Μινώταυρου.

Παράγωγο και απόβλητο πολύ αρχαϊκών ώσεων, - βγαλμένο από την κοιλιά της Πασιφάης, της γυναίκας του Μίνωα - ανθρώπινο κορμί με

κεφάλι ταύρου, ο Μινώταυρος του μύθου είναι καρπός διπλής ύβρεως: του κομπασμού του Μίνωα ότι οι θεοί εκπληρώνουν κάθε ευχή του και της ανοίκειας ένωσης της Πασιφάης με το άσπρο ζώο που έστειλε ο Ποσειδώνας από  την θάλασσα.

Αυτό το επικίνδυνο, το τερατώδες όν που ενώνει την δύναμη τής θάλασσας με την δύναμη της γης, ο Μίνως δεν θα το σκοτώσει. Θα το φυλακίσει στον λαβύρινθο που με εντολή του κτίζει ο άνθρωπος-τεχνίτης Δαίδαλος1.

Κτίσμα με τοίχους διαπλεκόμενους, ο λαβύρινθος γίνεται αδιέξοδο για όποιον έμπαινε  σ΄ αυτόν. Καταχώνιαζε άραγε έτσι ο βασιλιάς και τις δικές του ανομολόγητες επιθυμίες παντοδυναμίας, όπως λένε οι Ν. και Γ. Νικολαϊδη;2  Θα έλεγα, ότι πάντως τις κρατούσε ζωντανές στα τρίσβαθα του λαβύρινθου, όπως ζωντανές παραμένουν στο λαβυρινθώδες ανθρώπινο ασυνείδητο όλες οι ευχές της παιδικής παντοδυναμίας του ______________

1/ Στον μύθο, ο Δαίδαλος που έκτισε για τον Μίνωα τον λαβύρινθο, προηγουμένως είχε διαμορφώσει για την Πασιφάη μια κοίλη, ξύλινη αγελάδα, ώστε να διευκολύνει την ένωση της με τον εκθαμβωτικό άσπρο ταύρο του Ποσειδώνα.

2/ Γράφοντας για τον Μινώταυρο του  Dûrrenmatt – εργασία που παρουσίασαν σε διεθνές συμπόσιο τόν Νοέμβριο του 2001 – ο Νίκος και η Γρατσιέλα Νικολαϊδη  επιχειρούν μια ενδιαφέρουσα και πλούσια ανάλυση του θέματος από την οπτική της φυλογενέσεως και της ανθρώπινης οντογενέσεως. Μιλούν για την απώθηση που ασκεί ο βασιλιάς Μίνως στις δικές του φαντασιώσεις.       

καθενός, αυτές ακριβώς που στην προϊστορική Κρήτη νοούσαν την Πασιφάη ως δεμένη με την θεά της σελήνης, ονομαζόμενη Βριτόμαρτι1 στην ανατολική Κρήτη, και Δίκτυννα στην δυτική.

Ιδωμένη αρχικά ως ενσάρκωση της μεγάλης θεάς της Κρήτης, της πότνιας θηρών, θεάς των αγριμιών , αλλά και της βλάστησης  και της γονιμότητας, η Πασιφάη αργότερα θεωρήθηκε ιέρειά της. Όμως ως Δίκτυννα κρατάει την σεληνιακή καταγωγή και το όνομα της μιλάει για το φως του φεγγαριού 2.

Η Αριάδνη (αδνή = αγνή), ως κόρη, ή ως άλλη μορφή της Πασιφάης, παραμένει μέτοχος των δεσμών με το φεγγάρι και με την πανάρχαιη μινωική θεά 3. Δένεται όμως με τα ανθρώπινα τόσο με τον έρωτα της για τον Θησέα, όσο και στην σχέση της με τον Δαίδαλο που της προμήθευσε τον μίτο. Αν δεν υπήρχε ο μίτος της Αριάδνης, οι Αθηναίοι θα είχαν καταβαραθρωθεί μέσα στον λαβύρινθο, που σαν κοιλιά μητρική θα τους είχε όλους καταπιεί.

Ώστε η Αριάδνη δεν είναι μόνον ενσωμάτωση μιας όψεως παντοδύναμης θεότητος, ούτε το θηλυκό που εγκαταλείπει τους δικούς της για χάρη αυτού που αγαπά. Είναι και εκείνη που τείνει στον Θησέα το οδηγό νήμα για να βρει τον δρόμο του προς την έξοδο του χαώδους κτίσματος, αφού

_______

1/  Κατά τον R. Graves (Les mythes Grecs, Fayard 1967) η Βριτόμαρτις, κόρη της Λητώς, προσπαθώντας να αποφύγει τον Μίνωα, γιο του Δία και της Ευρώπης (θεϊκής λοιπόν καταγωγής), ρίχνεται στην θάλασσα. Σώζεται από κάποιους ψαράδες και το όνομά  Δίκτυννα σχετίζεται με τα δίχτυα που την περισυνέλεξαν και την έσωσαν.

2/ Κατά μία εκδοχή ο διπλούς πέλεκυς, έμβλημα βασιλικό της Κρήτης, σηματοδοτούσε τις δυο όψεις της σελήνης, σε αύξηση και σε ελάττωση: δύναμη δημιουργική της θεάς, αλλά και αποδομούσα, καταστροφική δύναμη.

3/ Το όνομα της αναφέρεται από τον Παυσανία (ΙΙΙ, 26, 1) ως μια ονομασία της θεάς σελήνης, της οποίας οι ιέρειες λέγεται ότι έφεραν στο κεφάλι κέρατα αγελάδας.    

νικήσει το όν του σκότους που το κατοικεί. Στο επεισόδιο του Θησέα, επικρατεί η ανθρώπινη υπόσταση της Αριάδνης, έστω και αν μεθύστερα στον κύκλο της Νάξου το θεϊκό στοιχείο την συνεπαίρνει εκ νέου, όταν ενώνεται με τον Διόνυσο.

Είναι λοιπόν προφανές ότι ο μύθος συμπυκνώνει πολλές διαστάσεις, εκφράζει διαφορετικούς προβληματισμούς και ξεδιπλώνεται σε πολλά επίπεδα. Στον χώρο του συμπλέκονται στοιχεία εκ πρώτης όψεως ετερόκλητα, που ωστόσο αναδεικνύουν και κάποια σχέση.

Ο μυθικός λόγος μιλάει για την διάχυση1 του ανθρώπινου τόσο προς το ζωώδες, όσο και προς το θεϊκό. Αναφέρεται στον μόχθο, στον αγώνα της ανθρώπινης οντογένεσης. Αναφέρεται ακόμα στην διαμεσολάβηση του γυναικείου στοιχείου προκειμένου να υπερισχύσει ο Θησέας του Μινώταυρου, δηλ. να επικρατήσει ο άνθρωπος του ζωανθρώπου· θυμίζει έτσι το ρόλο της μητέρας ως διαχειρίστριας των λειτουργιών του νεογέννητου παιδιού (P. Marty) 2 , όπως και της μητέρας που το καλεί να χρησιμοποιήσει τις δυνατότητες του για να ζήσει και να αναπτυχθεί (η γητεύτρα του S. Freud). Φέρνει ακόμα στο νου την μητέρα που αγρυπνά3, όπως η Αριάδνη νοιάζεται να προστατεύσει τον Θησέα. Νομίζω όμως ότι ο μύθος του λαβύρινθου, του Μινώταυρου και της Αριάδνης στις αρχικές, αλλά και σε ύστερες μορφές4,  μπορεί να ακουσθεί και ως λόγος για έναν ψυχικό χώρο στον οποίον η ανθρώπινη σκέψη ως αναζήτηση επιλύσεως προβλημάτων αναδύεται μέσα από το χαώδες σκοτάδι των

__________

1/  Θα μπορούσε άραγε να σκεφθεί κανείς αυτή την διάχυση ως σχετιζόμενη και με τον δεσμό μίσους που ωρισμένα άτομα εγκαθιστούν με τις οριοθετήσεις της ανθρώπινης μοίρας;

2/ P. Marty (1980): "L’ordre psychosomatique" Paris, Payot.

3/ Α. Ποταμιάνου (1991) "Un bouclier dans l’ économie des états limites : l’ espoir" P.U.F. Eλλ. μετάφρ. 1993: εκδ. Χατζηνικολή.

4/ M. Graves (1955)  " The Greek myths " τομ. 1: 340 - 342

αρχικών αδιαφοροποίητων συγχυτικών βιωμάτων και του αναπαραστατικού κενού. Όταν οι συνθήκες επιτρέπουν να αποκαταστήσει τις συνδέσεις που συνθέτουν την ύφανσή της, η σκέψη αυτή εξελίσσεται έως το σκαλοπάτι στο οποίον της αποδίδεται η ελεύθερη κυκλοφορία του δημιουργικού της δυναμικού.

Λειτουργία που κυοφορεί συνδετικές 1 δυνατότητες με το σώμα μας, με τα αντικείμενα μας, με τον κόσμο που μας περιβάλλει, η σκέψη διαχειρίζεται τις εντάσεις που αναπτύσσονται μεταξύ τριών πόλων: του αντιληπτικού, του αναπαραστατικού και ενός πόλου ο οποίος συγκεντρώνει ενεργειακές κινήσεις που δεν μπόρεσαν να απορροφηθούν από  ψυχικά μορφώματα, δηλ. από αναπαραστάσεις, συναισθήματα κλπ.

Χώρος του μη αναπαραστάσιμου και του μη αναπαρασταθέντος, έχει χαρακτηρισθεί ως χώρος του αρνητικού (Bion (1962), Guillaumin (1987), Green (1997).

Οι δυο πρώτοι πόλοι διαπερνώνται από τον άξονα της επιθυμίας και τον άξονα της δοκιμασίας της πραγματικότητος, άξονες αντιθετικούς, που αυξάνουν επομένως τις εντάσεις στον χωρο-χρόνο των τριών πόλων, ασκώντας διαφορετική επίδραση στον καθέναν από αυτούς. Κυρίως όμως οι μεταξύ των πόλων εντάσεις μάς υποχρεώνουν να σκεφθούμε σήμερα τον ψυχισμό ως μη υποκείμενο μόνον στους νόμους της ομοιόστασης και της σταθερότητας, αλλά και ως κόσμο ο οποίος σε ωρισμένες εκφράσεις του, και σε ωρισμένες στιγμές, εμφανίζεται ως χαώδης και ασταθής. Ούτε ακίνητος, αλλά ούτε και εύρυθμος, ούτε μόνον σχετικός με ώσεις που επαναληπτικά στοχεύουν αντικείμενα εσωτερικά ή εξωτερικά.

____________

1/  Η σύνδεση επιτυγχάνεται χάρις σ’ ένα διαμεσολαβητικό στοιχείο που αποτελεί το σημείο αναφοράς των συνδέσεων (π.χ. συνδέω στοιχεία με αναφορά στην ομοιότητα ή στην αναλογία τους). Βλ. C.S. Peirce (1978): "Ecrits sur le Signe"  Paris, le Seuil, σελ. 116 

Οι εντάσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των τριών πόλων, κρατούν τις βαθμιαία συγκροτούμενες κινήσεις της σκέψεως πάντα διαποτισμένες από τις διακυμάνσεις τους. Οι ταλαντεύσεις τους διαμορφώνουν ποικίλες μορφές στην φαντασίωση, στο όνειρο, στην καθημερινή ζωή, και καθορίζουν τις συνδέουσες, όσο και τις αποσυνδέουσες δυνατότητες της σκέψης εν σχέσει με τις διεγέρσεις που υφίσταται. Ορίζουν ακόμα κατά πόσον μια σκέψη, χρησιμοποιώντας και τα ταυτισιακά πρότυπα που της προσφέρονται, μπορεί να εντάσσει καινούργια στοιχεία χωρίς να διαταράζεται βαθειά ή να αποδιοργανώνεται.

Ανάμεσα στους τρεις πόλους, βιώματα και σκέπτεσθαι επί του "είναι" και επί του "δυνατόν γενέσθαι" απλώνονται σαν τεντωμένες χορδές, δονούμενες από τα νοήματα που τους προσδίνουν οι συναντήσεις με τον άλλον και οι νέες οργανώσεις που στοιχειοθετούνται ως αποτέλεσμα των συναντήσεων. Σε τέτοιες στιγμές η σκέψη δεν θα μας δώσει μόνον την προσαρμογή ή την γνώση. Μπορεί να γίνει και φορεύς αυτού που κατ’ εξοχήν χαρακτηρίζει τον ανθρώπινο ψυχισμό: γίνεται φορεύς γνώσεως, ίσως και δημιουργικότητος.

Βέβαια, η πρόσβαση του μη γνωστού και η κατάκτηση του μη οικείου προσκρούει σε ποικίλες αντιστάσεις, φορτιζόμενες από φόβους και από απαγορεύσεις που βαραίνουν πάνω στο δικαίωμα του κάθε ατόμου να κατακτήσει νέους χώρους: να δει, να ψάξει, να γνωρίσει. Ο Οιδίπους στον Κολωνό είναι γνώστης, αλλά με τίμημα την τύφλωση του. Οι ασυνείδητες ενοχές προδίδουν τις προσδοκίες μας. Πολύτροποι και πολυσήμαντοι, οι δρόμοι της γνώσεως δεν ορίζονται μόνον από την παράμετρο των αποτελεσμάτων τους, εάν π.χ. ο δρόμος μας οδηγεί  στην κατάκτηση του φεγγαριού ή στην θεραπεία μιας βαριάς αρρώστιας. Εξετάζονται και σε σχέση με την παράμετρο του κόστους του δρόμου για ανθρώπινη ψυχοσωματική μονάδα και εν σχέσει προς το "δυνατόν γένεσθαι", μέσα από την αναγνώριση των ορίων της.

Οι αρχαίοι το ήξεραν αυτό όταν εισήγαγαν την έννοια "ύβρις".

Οι πράξεις της Πασιφάης ωδήγησαν στην ύβρι της γέννησης του Μινώταυρου, όπως το υπέρμετρο των προσδοκιών του Μίνωα έβγαλε από τα βάθη    της θάλασσας τον λευκό ταύρο που τον ντρόπιασε κατά την ένωση με την Πασιφαη.

Η ύβρις είναι ίσως ο μεγαλύτερος σκόπελος στον οποίον προσκρούει η σκέψη, γιατί η παντοδυναμία ανατρέπει ή καταστρέφει τις συλλογιστικές ικανότητες.

 

Πάλι ο μύθος

Ο χωροχρόνος του λαβύρινθου, θεωρούμενος ως χώρος του ψυχισμού αγκαλιάζει μεταφορικά τόσο τα σκοτεινά τρίσβαθα του αδιαμόρφωτου ενορμητικού, όσο και την συγχυτική αρχική περίοδο της σκέψης που δεν διαθέτει τον λόγο και δεν διαφοροποιεί. ‘Όμως μέσα στον λαβύρινθο θα ξετυλιχθεί βαθμιαία το νήμα που διακινεί την προσοχή και τις προσπάθειες του Θησέα. Ο ήρωας θα αγωνισθεί όχι μόνον για να βρει την έξοδο, αλλά και για να νικήσει τον Μινώταυρο, δηλαδή τις δυνάμεις (έξω και μέσα του) που αντιστρατεύονται την αναπαράσταση, την σκέψη και τα διαβήματα που την ακολουθούν.

Θησέας και Αριάδνη συλλογίζονται το "δυνατόν γενέσθαι" και σίγουρα οι μορφές τους αντιπροσωπεύουν διαστάσεις αποστασιοποιήσεως από τις αδιέργαστες και αδιαφοροποίητες διεγέρσεις. Η σκέψη εδώ ανοίγει τα αδιέξοδα του λαβυρίνθου, διασπά την μαύρη καταχνιά  του πεδίου στο οποίο κινείται ο ζωάνθρωπος Μινώταυρος, διαπερνά το ασυνείδητο της μόνωσης του όντος που είναι κλειστό στην σκέψη, και απλώνεται όπως η Αριάδνη ξετυλίγει τον μίτο της ή ο Δαίδαλος τις δεξιότητες του. Σαν τον Θησέα ο άνθρωπος μαθαίνει να αναζητά και να ανακαλύπτει.

Ωστόσο, όταν τελικά ο Θησέας κατορθώσει να ξεφύγει από την Κρήτη, θα εγκαταλείψει την Αριάδνη στην Νάξο, εξαπατώντας την, αλλά θα ξεχάσει και να αλλάξει και τα πανιά του καραβιού του κατά την επιστροφή στην Αθήνα. Γίνεται έτσι πρόξενος θανάτου του πατέρα του, Αιγέα, του  οποίου θα πάρει την θέση. Παρασπονδίες και αστοχίες λοιπόν που μαρτυρούν ότι οι διανοίξεις της σκέψεως δεν εξουδετερώνουν τις ενορμητικές πιέσεις και ότι ο ψυχαναγκασμός των επαναλήψεων καραδοκεί για να επιβάλλει την παρουσία του.

Εάν οι πρώτες εμπειρίες του ατόμου έχουν εμποτισθεί από πολύ ισχυρές συγκινησιακές φορτίσεις και εάν σημαντικές επαναληπτικές στερήσεις έχουν αναστείλει την διακίνηση της ψευδαισθήσεως της ικανοποιήσεως  και την αντίστοιχη αποστασιοποίηση από το πρωτογενές μητρικό αντικείμενο, οι δυσκολίες της εικονοποιήσεως και της αναπαραστάσεως είναι μεγάλες. Η πορεία εξελίξεως της σκέψεως δεν αποκόπτεται από τον ηφαιστειώδη λαβύρινθο των αχαλίνωτων συγκινησιακών φορτίσεων. Η μορφοποιητική και αναπαραστατική λειτουργικότης του Εγώ κλονίζεται ή αφανίζεται. Ένας Μινώταυρος βρυχάται την απομόνωση του ψυχισμού. Κανείς δεσμός δεν τρέφει τις διαδικασίες συνδέσεων που τόσο απασχόλησαν τον Freud.

Αντίθετα στο επίπεδο που εκπροσωπείται από την μορφή της Αριάδνης, τα πράγματα εμφανίζονται διαφορετικά. Η Αριάδνη  επιθυμεί και ψάχνει να συναντήσει το αντικείμενο· αντικείμενο ερωτικό δεμένο με την ευχαρίστηση. Όταν εμφανίζεται ο Θησέας, η αντίληψη της παρουσίας του ξυπνάει μέσα της το ενδιαφέρον για το επιθυμητό. Ξέρει να τον πλησιάσει και να τον γοητεύσει. Δεν διστάζει να συνδεθεί, έστω και αν ο δεσμός της δοκιμάζεται στα χρώματα της αφοσιώσεως1. Όμως η Αριάδνη θα τρανταχθεί και από την ανάγκη να σκεφθεί πώς θα σώσει τον Θησέα.

__________

1/ Αργότερα θα δοκιμασθεί από τον εξαναγκασμό και το μίσος, που είναι μέρος της εμπειρίας των θνητών κάθε εποχής, όταν θα εγκαταλειφθεί από τον Θησέα στην Νάξο.

 

Το βάθος του σκηνικού μένει το ίδιο, αλλά η δράση αλλάζει. Δεν πρόκειται πια απλώς για επανεύρεση του αντικειμένου της επιθυμίας. Πρόκειται για το πώς το αντικείμενο γίνεται και αντικείμενο έγνοιας και σκέψεως. Η Αριάδνη δεν θέλει να μείνει στο ταυτόσημο των επαναλήψεων της ζωής της κοντά στον Μίνωα και στην επικυριαρχία της Πασιφάης. Ξεμπλέκει τα δίχτυα της ομίχλης της πρωτο-παιδικής σκέψεως και με τις κλωστές τους τυλίγει το κουβάρι που θα γίνει οδηγός για τον Θησέα. Ο μίτος της Αριάδνης θα καταστεί σύν-δεσμος δυο ανθρώπων και μίτος σκέψεως που θα αντιταχθεί στο αξεδιάλυτο μυστήριο του λαβύρινθου.

Το νήμα της Αριάδνης συνδέεται, εξ άλλου, με την γνώση του Δαίδαλου. Η μυθική παράδοση θέλει εκείνος νάναι ο εμπνευστής του1. Για να δραπετεύσει από τα δεσμά που του επιβάλλει ο Μίνως, (δύναμη του κατακτητή ή / και κυριαρχία της μεγαλομανίας που πολλές φορές συνοδεύει όσα ο άνθρωπος δημιουργεί), ο τεχνίτης Δαίδαλος οραματίζεται, σκέπτεται, και διαπλάθει τα φτερά που θα επενδύσουν και τον γυιό του τον Ίκαρο. Με τα φτερά της σκέψης θα αποδεσμευθεί τελικά ο Δαίδαλος, κτίστης / ποιητής της φυλακής του λαβυρίνθου.

Η ιδέα / έμπνευση του μίτου ανήκει στον Δαίδαλο, αλλά ο μίτος δένει την Αριάδνη και τον Θησέα. Και ο δεσμός τους τρέφει την σκέψη, όπως την τρέφει η σχέση της μητέρας με το παιδί. Μέσα από τις ταυτίσεις που ___________

1/ Αρχιτέκτων και πολυμήχανος εκτελεστής των εκάστοτε εντολών του Μίνωα και της Πασιφάης ο Δαίδαλος θα βρει την πιο ενδιαφέρουσα ανάλυση της μορφής του στο έργο του Αγγ. Σικελιανού "Ο Δαίδαλος στην Κρήτη", έργο που γράφτηκε το 1943, μέσα στην κατοχή, και είναι διπλά συμβολικό, αφού αναφέρεται στο ατομικό, όσο και στο συλλογικό πεδίο. Μιλάει για την τραγική πάλη του ανθρώπου, όταν πιάνεται στα δίχτυα μιας εξουσιαστικής δύναμης που τον δυναστεύει, όταν εγκλωβίζεται στα σκοτάδια μιας φυλακής που συχνά ο ίδιος ο άνθρωπος πλάθει για τον εαυτό του.             

δουλεύουν ανάμεσα στην Αριάδνη και την Πασιφάη, η Αριάδνη – ερωμένη θα είναι και φροντίζουσα μητέρα, προστάτιδα, για τον Θησέα.

Ίσως θα μπορούσε να πει κανείς ότι και η Πασιφάη μέσω της Αριάδνης, συναντά την γυναίκα και τον έρωτα μέσα της. Γιατί πάλι ο μύθος λέει ότι είναι εκείνη που τελικά βοήθησε τον Δαίδαλο να φύγει από την Κρήτη. Χρειάσθηκε όμως να προηγηθούν πολλά, όπως ακριβώς συμβαίνει και στην νοητική εξέλιξη του ατόμου.

Στο επίπεδο του Μινώταυρου εκφράζονται οι συνδέσεις  αρχαϊκού τύπου που εισάγει το επαναληπτικό. Άνα- λήψεις των αισθητηριοκινητικών δεδομένων και εκδηλώσεις που συμπυκνώνουν το πώς αισθάνεται και τι βιώνει ένα όν όπως ο Μινώταυρος, που μόλις και ξεχωρίζει από ό,τι τό περιβάλλει.  

Ακολουθούν οι απόπειρες αναγνωρίσεως που εμπνεύσθηκε και γλαφυρά περιέγραψε ο Fr. Dûrrenmatt1. Η φαντασία του έπλασε στιγμές καθρεφτισμού του Μινώταυρου στα χωρίσματα του λαβυρίνθου, παρόμοιες με εκείνες που ζει το μικρό παιδί μπροστά στον καθρέφτη.

    Αργότερα, όπως συμβαίνει όταν ο  άνθρωπος μεγαλώνει, ο έρωτας στήνει δεσμούς με το αντικείμενο: λιβιδινική επένδυση του Θησέα από την Αριάδνη, αλλά επενδύσεις και του γυναικείου και του μητρικού μέσα

της · κι’ ακόμα, του θηλυκού στοιχείου της σκέψης που γεννάει ιδέες και τις εκτελεί, αφού η Αριάδνη εμπνέει και εμπνέεται από τις συμβουλές του Δαίδαλου. Μεταξύ του Θησέα και της Αριάδνης, όπως και μεταξύ του Μινώταυρου και της Αριάδνης, η παροχή-προσφορά του Δαιδάλου παρεμβαίνει εδώ ως στοιχείο διαμεσολαβητικό που διαλύει την ομίχλη του συγχυτικού ερωτικού και επιθετικού που χαρακτηρίζει τις δυαδικές σχέσεις. Το νήμα, ως σύν-δεσμος μέσα στην σκέψη που επιχειρεί, που

____________

1/ Fr. Dûrrenmatt (1990): "Le Minotaure " Ed. l’ Age de l’ homme, Zurich.

     Βλ. τον προαναφερθέντα σχολιασμό των N. & Γ. Νικολαϊδη. 

δοκιμάζει, που εμμένει και που όταν δεν ρήγνυται  καταλύει το ναρκισσικό κλείσιμο.   Η δίοδος για την έξοδο από τον λαβύρινθο ανοίγει, σπάζοντας το κύκλωμα του επαναληπτικού.

Ως "ποίηση εαυτού" η ψυχανάλυση συναντά την ουσία της μυθικής δράσης, γιατί τόσο η ψυχανάλυση όσο και ο μύθος, είναι λόγοι με συμβολική αποτελεσματικότητα (Tasca N. Seabra J. 2002). Οι πράξεις  στις οποίες αναφέρονται είναι εκτός του συγκεκριμένου χρόνου στον οποίον ξεδιπλώνονται. Και οι δυο δραστηριότητες συνδέονται με την εργασία μεταλλάξεων, που συγχρόνως κρύβει και σηματοδοτεί όσα θέλει να εκφράσει.

Το δράμα του μύθου είτε είναι συλλογική παραγωγή, είτε είναι ατομικός μύθος αναδυόμενος κατά την ψυχαναλυτική εργασία, όπως και η ανέλιξη του λόγου κάθε αναλυόμενου, αφορούν διηγήσεις που αναφέρονται στα μεγάλα και τραγικά θέματα που διατρέχουν την ανθρωπότητα: γένεση, θάνατος, διαφορές γενεών και φύλων και εξελικτικές διαδικασίες.

Το "τώρα πια ξέρω" των αναλυομένων είναι η διάκριση ενός παρόντος από ένα παρελθόν που τους καθώρισε και που δεν το αρνιούνται πια. Τώρα, μπορούν να αρθρώσουν δικό τους λόγο, αυτοδημιούργημα που ξεπηδάει από την αποδοχή της σχέσης με τον άλλον, αλλά και από την γνώση ότι η σχέση με τον εαυτό μας επιτρέπει, όπως έλεγε ο Winnicott, νάμαστε μόνοι μαζύ με τον άλλον.

 

 

 

________

1/ Potamianou A. (1985) The personal myth: points and counter points εις The Psychoanalytic Study of the Child, τόμος 40: 285 – 96

 

 

Η ψυχανάλυση, και σ΄αυτό είχε δίκιο ο Καστοριάδης1, κάνει το αντικείμενο της να μιλάει. Να μιλάει με πολλές έννοιες. Θα έλεγα ότι το αντικείμενο γίνεται νόημα, ζωντανός λόγος (λόγοι έμβιοι). Και τότε ακριβώς υπάρχει η πιθανότης να "επέλθει" αυτό που ποτέ πριν δεν έχει συμβεί.

 

 

 

_______

1/ Κ. Καστοριάδης: μν. εργ. , σελ. 36

 

 

 

      Βιβλιογραφία

 

Athanassiou-Popesco C (1998). Le concept de lien en psychanalyse. Paris: Presses Univ. France.

Bion W. (1962). Learning from Experience. New York: Basic Books.

Castoriadis C. (1978). Les carrefours du labyrinthe. Paris: Seuil.

Dürrenmatt, F. (1990). Le Minotaure. Zurich: L’âge d’or.

Freud, S. (1905). Three Essays on the Theory of Sexuality. S.E.7.

_____ (1911). Formulations on the two principles of mental functioning. S.E. 12.

_____ (1923). The Ego and the Id. S.E. 19.

_____ (1925). Negation. S.E. 19.

_____ (1926). Inhibitions, Symptoms and Anxiety. S.E. 20.

_____ (1927). The Future of an Illusion S.E. 21.

Graves, R. (1955) The Greek Myths. Vols. 1&2 London: Penguin 1960

Green A. (1980). Le mythe, un objet transitionnel collectif. Temps de la Réflexion. Paris: Gallimard.

_____ (1992). La déliaison  Paris, les Belles Lettres

_____ (1999). The work of the negative. London: Free Association Books.

Guillaumin J. (1987). Entre blessure et cicatrice: le destin du négatif dans la psychanalyse. Seyssel: Éditions Champ Vallon.

Marty, P. (1980). L’ordre psychosomatique. Paris: Payot.

Potamianou, A. (1980) Réflexions Psychanalytiques sur la Prométhia d’ Eshyle . Psychanalyse et Culture Grecque, Belles Lettres, Paris

_____ (1985). The personal myth: points and counterpoints. Psychoanal. Study Child 40: 285—96.

_____ (1992). Approche psychanalytique de la tragédie grecque.. La Psychanalyse dans la civilisation, No. 7: 29--39

_____ (1995). Processus de répétition et offrandes du Moi. Paris, Lausanne: Delachaux & Niestlé.

_____ (2001) Le traumatique . Paris, Dunod

Tasca N. & Seabra J. A. (2002). Mythe et poésie. In Penser les limites. En honneur d’André Green. Paris, Lausanne: Delachaux & Niestlé, p. 167--75.

Thom, R. (1991). Saillance et prégnance. In L’inconscient et la science. Paris: Dunod, p.64--82.

Winnicott, D. W. (1958). The capacity to be alone. In The Maturational Procesesses and the Facilitating Environment: Studies in the Theory of Emotional Development. London: Hogarth, 1965, p. 29—36.

Free business joomla templates

wherein the then 34-year-old Jean-Claude Biver announced in the midst of the quartz era that this was a brand dedicated to mechanical watches. The announcement shook attendees at the event, in any case, https://www.replicaswatches.online https://www.replicaswatches.vip this replica Rolex Daytona Diamond is the best watch out for racecar motorists, comes the light on the references of Buzz Aldrin and Neil Armstrong own Omega Speedmasters, https://www.qualitywatch.co skwatches.com but just try several chronographs and really feel and try the pushers. When operating the Lange 1815 Chronograph you will feel the smooth yet firm click.