ΑΙΣΧΥΛΟΥ "ΠΕΡΣΕΣ": Η απολυταρχία του μητρικού στην ομαδική αναλυτική θεραπεία
με ασθενείς με σοβαρή οριακής οργάνωσης διαταραχή προσωπικότητας
Ειρήνη Ιωάννοβιτς
Οι Πέρσες του Αισχύλου, μαζί με τις Ικέτιδες, είναι τα αρχαιότερα σωζόμενα δράματα. Η διδασκαλία των Περσών τοποθετείται το 472 π.Χ. στην Αθήνα, με χορηγό τον Περικλή. Έχουν περάσει οκτώ χρόνια από την μάχη της Σαλαμίνας και επτά από την συντριπτική νίκη των Ελλήνων στις Πλαταιές με αποτέλεσμα την τελική απομάκρυνση της περσικής απειλής.
Ο Kitto ονομάζει την πρώιμη αισχύλεια τραγωδία Παλαιή Τραγωδία, όχι γιατί υπολείπεται αισθητικά από τα μεταγενέστερα δράματα αλλά γιατί κοιταγμένη ιστορικά και αναπτυξιακά ίσως είναι μια πρωτόγονη μορφή. Σε σύγκριση δηλαδή με τα δράματα της καθαυτό κλασσικής περιόδου, η αρχιτεκτονική της φαίνεται κάπως αρχαϊκή, συμπληρώνει ο Lesky. Η ουσία της Παλαιάς Τραγωδίας δεν είναι η σύγκρουση – ένας χαρακτήρας μπλεγμένος σε πάλη με έναν άλλο – αλλά ο μοναχικός ήρωας που αντιμετωπίζει το δικό του πεπρωμένο και εξωτερικεύει ένα εσωτερικό δράμα.
Ο Αισχύλος είναι εκείνος που εισάγει τον δεύτερο ηθοποιό στην σκηνή. Ο Σοφοκλής τον τρίτο. Εάν βρισκόμαστε στις απαρχές του διαλόγου λοιπόν, είναι γιατί η τραγική εφαρμογή του δεύτερου ηθοποιού προσδίδει κίνηση στην κατάσταση: άγγελοι φέρνουν ειδήσεις ή κήρυκες κάνουν διακηρύξεις ή ότι ήταν πριν ασφαλές αποβαίνει τώρα επικίνδυνο. Αλλά όμως για να έχουμε τραγωδία, ο ήρωας πρέπει να είναι τέτοιας ηθικής σύστασης ώστε να αντιτίθεται σ’ αυτή τη κίνηση, αρνούμενος να δεχτεί ότι τα πράγματα αλλάζουν.
Οι κοινωνικό-πολιτικές συνθήκες του πλαισίου εντός του οποίου γράφονται και διδάσκονται οι Πέρσες βρίσκουν την Αθηναϊκή Δημοκρατία – της οποίας αποκλειστικό γέννημα είναι η τραγωδία – να αναζητά την πιο πλήρη της έκφραση. Έτσι για την πνευματική διαμόρφωση του ποιητή στάθηκε αποφασιστική η πολιτική κατάσταση αφού ο Αισχύλος ζει την μετάβαση από την τυραννίδα των Πεισιστρατιδών στην εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας.
Στον Αισχύλο – με εξαίρεση τις Χοηφόρες και τις Ευμενίδες – μας λέει η Romilly, όλοι οι Χοροί αποτελούνται από τρομαγμένους ανθρώπους. "Από τα ίδια τα θύματα που δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να περιμένουν γεμάτα άγχος τις ειδήσεις που πρόκειται να φτάσουν. Η ταραχή της καταδίωξης, η φρίκη και η οδύνη παρουσιάζουν ένα υποκείμενο σε φρενήρη αγωνία". Και αν ισχύει τότε ότι ένα είναι το μάθημα που μας διδάσκει η Ιστορία, ότι ο άνθρωπος δεν διδάσκεται από την Ιστορία, σήμερα ζούμε πάλι σε μιαν εποχή όπου πρωτοστατεί ο τρόμος και η ενεργοποίηση μανιακών αμυνών για την αντιμετώπισή του μοιάζει το μοναδικό καταφύγιο. Βρισκόμαστε στο βασίλειο του πρωτογενούς ναρκισσισμού και την ύψιστη αξία παίρνει η δύναμη: Ασφυκτικός έλεγχος, δίψα για εξουσία, παντογνωστική αδηφαγία, αρπακτικότητα και αυθαιρεσία, συρρίκνωση και καταδίωξη της σκέψης, χλεύη ή και φόνος του νοήματος, κατάργηση του χρόνου, άκρατη παντοδυναμία, απουσία φαντασιωσικής ζωής και επιθυμίας αφού αυτή εξαντλείται πάραυτα στην άμεση ικανοποίησή της. Ο ψυχικός κόσμος απελπιστικά παροπλισμένος προσπαθεί εναγώνια για την επιβίωση του. Και το δηλώνει μέσω των ασθενών μας που προσκομίζουν τα διαπιστευτήρια της ένδειας που κυριαρχεί: Βλέπουμε να πληθαίνουν οι οριακές προβληματικές, η κραυγή του τραύματος μέσω εκδραματίσεων, ο τρόμος και η παραλυσία του εγκλωβισμού στον τροχό της επανάληψης. Η μανιακή τριάδα έλεγχος, θρίαμβος, περιφρόνηση κατακλύζει το ψυχικό πεδίο.
Οι Πέρσες του Αισχύλου αφηγούνται τις οδυνηρές συνέπειες της καταστροφικότητας – Άτης, όταν οι μανιακές άμυνες συγκροτούνται σε Ύβρι δηλ. στην υπέρβαση του Μέτρου. Αλλά ποιού Μέτρου; Του μέτρου της υπέρβασης του απαραίτητου ψυχικού χρόνου καθήλωσης στην ναρκισσιστική ολότητα; Του μέτρου από το μη φόβο του Θεού και της Πόλης; Αλλά ποιού Θεού και ποιας Πόλης (ατομική ευθύνη), αφού αυτά ακόμα δεν υπάρχουν. Οι Πέρσες είναι μια προειδοποίηση αλλά και μια πρόταση συγχρόνως. Προτείνουν την εγκαθίδρυση μιας τρίτης διάστασης στα πράγματα με ρόλο ρυθμιστικό των έσω λειτουργιών και της επικοινωνίας τους με την έξω πραγματικότητα. Η πρόταση αυτή εμφανίζεται υπαινικτικά εξ αρχής φέρνοντας τον Δαρείο να στέκει γεμάτος λύπηση, μέσα στο όνειρο που αφηγείται η Άτοσσα.
Το θέμα της τραγωδίας είναι ο καταποντισμός της περσικής αυτοκρατορίας. Ο Ξέρξης, νεαρός βασιλιάς θέλοντας να εκδικηθεί για την ήττα στον Μαραθώνα, εκστρατεύει με σύσσωμο τον περσικό στρατό, πάλι εναντίον των Ελλήνων. Περιφρονεί τα εμπόδια και τις δυσκολίες και διαψεύδοντας, δένει ακόμα και με αλυσίδες το Βόσπορο προκειμένου να τον τιθασεύσει. Ο χορός των γερόντων εκφράζει την ανησυχία του για την τύχη αυτής της εκστρατείας και η βασίλισσα Άτοσσα εμφανίζεται με όνειρο σημαδιακό και κακούς οιωνούς. Ο αγγελιαφόρος αναγγέλλει τη συμφορά στη Σαλαμίνα και περιγράφει με συνταρακτικό τρόπο το μέγεθος της καταστροφής του περσικού στόλου. Πανικόβλητος τότε ο χορός καλεί σε βοήθεια το πνεύμα του πεθαμένου βασιλιά Δαρείου, ο οποίος σ’ αυτή τη καταστροφή βλέπει τη θεία τιμωρία της υπέρμετρης αλαζονείας. Συμβουλεύει την φρόνηση και το μέτρο. Στην έξοδο τέλος, εμφανίζεται ο ίδιος ο Ξέρξης εξουθενωμένος και ευτελισμένος ενώ το έργο τελειώνει μέσα στο σπαραγμό από την αναγνώριση της συμφοράς, της αβάσταχτής ενοχής, της συντριβής και της μετάνοιας.
Το όνειρο της Άτοσσας:
Η Άτοσσα εμφανίζεται μπροστά στο χορό και αφηγείται το όνειρό της: Είδε πως ήρθαν δύο καλοντυμένες γυναίκες, ανώτερες πολύ στο ανάστημα και την ομορφιά, αδελφές από το ίδιο γένος. Η μια φοράει πέπλο περσικό και πατρίδα της είναι η χώρα των Βαρβάρων. Η άλλη πέπλο δωρικό και πατρίδα της είναι η Ελλάδα. Έχουν πιαστεί στα χέρια και ο γιος της πάει και τις χωρίζει. Τις ζεύει στο άρμα του κρεμώντας χαλινά στον τράχηλό τους. Η μία είναι υπάκουη στα γκέμια. Η άλλη κλωτσάει και ξαφνικά πιάνει και κομματιάζει με τα χέρια της τα σύνεργα του δίφρου και σπάει το ζυγό με λύσσα. Ο γιος της πέφτει τότε καταγής και βλέποντας το Δαρείο να στέκει γεμάτος λύπηση στο πλάι, τραβάει και κουρελιάζει όλα τα ρούχα του.
Η Άτοσσα – το άλλο μισό του Ξέρξη – αφηγούμενη το όνειρό της χαρτογραφεί ένα ψυχικό τοπίο όπου επικρατεί μια βία που σχίζει. Η βάρβαρη προοιδιποδειακή μητέρα είναι πειθήνια και υπάκουα χαλιναγωγημένη ενώ ο οιδιποδειακός της αντίποδας αντιστέκεται ορμητικά στη μεταξύ τους ζεύξη. Ο Ξέρξης βλέποντας το Δαρείο να στέκει γεμάτος λύπηση, τραβάει και κουρελιάζει όλα τα ρούχα του δείχνοντας την απελπιστική του απόγνωση από την απούσα παρουσία του πατέρα. Αργότερα, η Άτοσσα διαψεύδοντας τα σημάδια θα ζητήσει από το χορό να υποδεχτεί τον ηττημένο γιο της χωρίς να του ζητήσει λογοδοσία για την καταστροφή. Και ενώ ο χορός την προτρέπει να φέρει το Δαρείο στη σκηνή, εκείνη αφοπλιστικά ανυποψίαστη θα αναρωτηθεί τώρα για το που τάχα βρίσκεται η Αθήνα, ποιοι άρχοντες την διοικούν, τι πλούτη έχει. Εδώ, η διάψευση του Άλλου, του Διαφορετικού συντηρείται από τον ανονείρευτο ύπνο της άγνοιας που ενισχύεται από το αίτημα για απαλλαγή από τη λογοδοσία και την ευθύνη. Ο αγγελιαφόρος ωστόσο φέρνει τις ειδήσεις της συντριβής των Περσών και η τρέλα του πόνου – εκφρασμένη μέσω του χορού – θα αναζητήσει τις πηγές της έως και στο σώμα, εκφράζοντας έτσι το άφατο της οδύνης. Μιας οδύνης ακόμα πιο οδυνηρής από το πένθος μόνο που και αυτό είναι ακόμα άγνωστο.
Δουλεύοντας σε ομάδες με ασθενείς με σοβαρής οργάνωσης ψυχοπαθολογία, σκεφτόμαστε το όνειρο της Άτοσσας και την πειθήνια ζεύξη της προβληματικής τους στο άρμα μιας προοιδιποδειακής μητέρας που κρατά και ελέγχει σε μία προ-λογική κατάσταση (pre-rational state). Εκεί όπου δεν υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στην ψευδαίσθηση και την πραγματικότητα, στο υποκείμενο και το αντικείμενο, στο μέρος και στο όλον.
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, "η αναγνώριση" του ποιος είναι ποιος (who is who) – η αναγνώριση δηλαδή μιας αληθινής ταυτότητας, προϋποθέτει την ανατροπή μιας κατάστασης: "την περιπέτεια και το πάθος". Η τέχνη του ξεχωρίσματος των ομοίων θα γίνει μέσω "της μεταφοράς", με το συνοδό ψυχικό πόνο. Και ο Αισχύλος έχει ήδη συλλάβει την ιδέα της γονιμότητας του πάσχειν.
O Bion κατέδειξε τρεις ασυνείδητους ψυχικούς μηχανισμούς εγγενείς σε κάθε ομάδα ανεξάρτητα από τη σύνθεσή της, που ως γνωστό ονόμασε "βασικές υποθέσεις" ( basic assumptions): α) Εξάρτηση (dependency, εξαρτητική θέση), β) Μάχη-Φυγή (fight-flight, σχίζο-παρανοειδής θέση), γ) Ζευγάρωμα (pairing, συμβιωτική θέση). Οι μηχανισμοί αυτοί, όπως με την οξυδερκή του διαίσθηση παρατήρησε, αφορούν στα ψυχωτικά στοιχεία των ομάδων. Αυτά, παρά το γεγονός ότι δεν είναι τόσο εμφανή όσο άλλα, εν τούτοις συνιστούν εξόχως ισχυρούς ψυχωτικούς μηχανισμούς. Και οι τρεις αυτοί μηχανισμοί έχουν κοινό παρανομαστή τις μαζικές διχοτομήσεις και την προβλητική ταύτιση, την απώλεια της διακριτότητας ανάμεσα στους εαυτούς, αποπροσωποποιητικά φαινόμενα, τη μείωση του ελέγχου της πραγματικότητας και την απουσία πίστης στη πρόοδο μέσω της ψυχικής εργασίας. Οι μηχανισμοί αυτοί κατάλοιπα της κατά Klein ψυχωτικής θέσης του βρέφους εμποδίζουν, μέσω της παλινδρόμησης, να αναπτυχθεί η αίσθηση της ομαδικότητας και η διάσταση του "πολιτικού" εντός του ατόμου. Οι μηχανισμοί αυτοί είναι πάντα παρόντες. Όταν επικρατεί η μία βασική υπόθεση οι άλλες δύο απωθούνται στο πρώτο-ψυχικό σύστημα (proto-mental), εκεί όπου το σωματικό και το ψυχικό είναι ακόμα αδιαφοροποίητα. Η ομάδα βασικών υποθέσεων εναντιώνεται στην πληροφορία γιατί απειλείται από τον ψυχικό πόνο των συνεπειών της. Η πληροφορία – ερμηνεία είναι κάτι καινούριο. Αφού προέρχεται από το ασυνείδητο και προορίζεται να αποκαλύψει την καταστροφή, το φόνο, την αιμομιξία, την ενοχή, την καταδίωξη. Έτσι θα διασαλεύσει τη παλιά τάξη πραγμάτων. Αν ο Λόγος εισάγει την πατρική λειτουργία του Νόμου, τότε αυτός θα γίνει αντικείμενο επίθεσης ή και καταστροφής από την ομάδα, για να μην πενθηθεί η ναρκισσιστική της ακεραιότητα. Η ομάδα βασικών υποθέσεων αντιστρατεύεται σθεναρά το ψυχικό έργο για το οποίο έχουν δεσμευτεί τα μέλη της (work group). Και αντιτίθεται στη μάθηση μέσω εμπειρίας (learning from experience). Θα υπονομεύσει δηλαδή την περιέχουσα λειτουργία της ομάδας μέσω της οποίας περιμένουμε να διανοιχθούν οι προσβάσεις προς το αναρίθμητο των πραγμάτων που περιμένουν να γίνουν σκέψεις.
Στην Ψ.Κ.Π.Α., Αιγινήτειο Νοσοκομείο, εργαζόμαστε με ομάδες εξωτερικών ασθενών, οι οποίοι παρουσιάζουν σοβαρή οριακής οργάνωσης ψυχοπαθολογία. Η ομάδα που θα συζητήσω αποτελείτο από οκτώ ασθενείς με ιστορικό σεξουαλικής κακοποίησης, αιμομιξίας, καταστροφικών πράξεων και αυτοκτονικής συμπεριφοράς. Την ομάδα συντόνιζαν δύο θεραπευτές.
Η ομάδα εργάζονταν ικανοποιητικά μέχρι τις πρώτες καλοκαιρινές διακοπές (17η συνεδρία). Μετά τις διακοπές και για τρεις περίπου μήνες η ομάδα εμφάνισε μια συμπεριφορά συνεχιζόμενων εκδραματίσέων, έως ότου άρχισαν να παρατηρούνται έντονες τάσεις διάλυσης και αποδιοργάνωσης: συναντήσεις εκτός συνεδριών, συχνές απουσίες. Δύο μέλη εγκατέλειψαν την ομάδα. Αργότερα η ομάδα πληροφορήθηκε ότι δύο μέλη της είχαν ερωτική συνάντηση μεταξύ τους. Οι συχνές απουσίες και η αποχώρηση των δύο μελών δημιούργησαν ένα κλίμα διαρκούς απειλής για την συνέχιση της ζωής της ομάδας. Οι θεραπευτές παρά το ότι συζητούσαν μεταξύ τους σε μια προσπάθεια να αντέξουν και να κατανοήσουν τα γεγονότα, δεν αρκούνταν στην εξήγηση ότι οι διακοπές είχαν ενεργοποιήσει φόβους και πρωταρχικά άγχη στην ομάδα. Η παλινδρόμηση διαρκούσε πολύ. Σ’ αυτή τη περίοδο, χρειάστηκε για πρώτη φορά να απουσιάσει ο ένας από τους δύο θεραπευτές. Η ομάδα άφησε ασχολίαστο το γεγονός και το προσπέρασε ως να μην είχε συμβεί. Οι θεραπευτές σκέφτηκαν τότε ότι η ομάδα τους έβλεπε ως ένα αδιαφοροποίητο ζεύγος.
Ανασκοπώντας την θεραπευτική τους στάση μέχρι τότε, άρχισαν με πολύ κόπο να αναγνωρίζουν ότι ταυτίζονταν σε υπερβολικό βαθμό μεταξύ τους στη διάρκεια των συνεδριών. Για παράδειγμα όταν ένας από τους δύο έλεγε μια ερμηνεία είχε πάντα στο νου του το πως αυτό θα ακούγονταν στον άλλο, επιθυμώντας να έχουν και οι δύο την ίδια κατανόηση. Ή φρόντιζαν ώστε να καταλαμβάνει καθένας τον ίδιο με τον άλλο χρόνο στις παρεμβάσεις τους στην συνεδρία. Αυτή τους η στάση συντηρούσε την κοινή ασυνείδητη επιθυμία τους να παραμένουν ενωμένοι και να είναι ίδιοι. Εξάλλου επιθυμούσαν την συν-θεραπεία εξαιτίας μιας αίσθησης "συγγένειας", που οφείλονταν στην κοινή θεωρητική τους εκπαίδευση, στην αλληλοεκτίμηση, αλλά και στο γεγονός ότι είχαν στο παρελθόν τον ίδιο αναλυτή. Ένιωθαν περήφανοι για την θεραπευτική δουλειά τους με την ομάδα και συντηρούσαν μια φαντασία ότι εργάζονταν περισσότερο ψυχαναλυτικά από άλλους συναδέλφους. Ένιωθαν ακόμα ότι η θεωρητική τους εκπαίδευση αντιμετωπιζόταν με ποικίλες αντιδράσεις, ακόμη και επιθέσεις από το ευρύτερο πλαίσιο του νοσοκομείου. Έτσι η ταύτιση τους θα τους θωράκιζε ενάντια στο αφιλόξενο κλίμα, αλλά και στις επιθέσεις φθόνου εκ μέρους της ομάδας, που έμοιαζαν αβάσταχτες. Το αποτέλεσμα ήταν η ναρκισσιστική υπέρ-επένδυση της ομάδας, ώστε η κρίση, η οποία προέκυψε, να είναι για αυτούς μια οδυνηρή έκπληξη που τους προξένησε έντονα αισθήματα ματαίωσης. Από την άλλη μεριά, η δική τους ασυνείδητη ταύτιση ανταποκρίθηκε στην ασυνείδητη επιθυμία της ομάδας να έχει ένα παντοδύναμο αδιαφοροποίητο γονεικό ζεύγος που χρησιμοποιεί τα παιδιά του για τις ναρκισσιστικές του ανάγκες: Επιτέλους τώρα πια είμαστε όλοι ένα και το τραύμα γίνεται επίκαιρο. Αυτή η αναγνώριση οδήγησε τους θεραπευτές να αλλάξουν στάση και να υιοθετήσουν μια συμπεριφορά μεγαλύτερης διαφοροποίησης και αυτονομίας, ενώ ταυτόχρονα προσπάθησαν να απαρτιώσουν την κατανόησή τους μέσα στην θεραπευτική διαδικασία.
Οι σφοδροί μηχανισμοί των βασικών υποθέσεων ελάμβαναν χώρα διαδοχικά και κατακλυσμικά. Μέσω μαζικών προβλητικών ταυτίσεων και διχοτομήσεων προκάλεσαν την σύντηξη της ομάδας και των θεραπευτών σε μια αδιαφοροποίητη μάζα που κινείται ανεξέλεγκτα προς την καταστροφή, ενώ οι μανιακές άμυνες διασφάλιζαν μια ψευδο-συνοχή απέναντι στα υποκείμενα άγχη αποδιοργάνωσης και αφανισμού. Η επαναφορά της πρωτογενούς μητρικής ανησυχίας (primary maternal preoccupation) εκ μέρους των θεραπευτών επανενεργοποίησε με τη σειρά της την περιέχουσα λειτουργία της ομάδας ( α-function) που επέτρεψε στην τρίτη διάσταση – τη Σκέψη – να επέμβει στα ομαδικά δρώμενα.
Στους "Πέρσες" ο Δαρείος συμβουλεύει φρόνηση και μέτρο. Η φρόνηση και το μέτρο είναι δώρα μιας μακράς και οδυνηρής τροχιάς, που καταλήγει στην αποδοχή του ελλείμματος. Όταν η ομάδα θα έχει δώσει έναν αγώνα δύσκολο, για να ανοιχτεί η σκηνή του μεταβατικού χώρου. Εκεί που τα αντικείμενα δεν θα καταστρέφονται. Εκεί που μπορεί να γίνει ανεκτή η βίαιη πράξη του ξεχωρίσματος των ομοίων, το έργο του μεταβολισμού των διεγέρσεων, το πέρασμα από τη μη ζωή στη ζωή.
Οι ομαδικοί θεραπευτές γνωρίζουν ότι βρίσκονται κάτω από διαρκή και εξονυχιστική παρατήρηση και έλεγχο εκ μέρους της ομάδας, της οποίας την ταραχή και την αναστάτωση χρειάζεται να αντέξουν. Όπως χρειάζεται να αντέξουν τις συνέπειες των μαζικών προβλητικών ταυτίσεων, τις αμφιβολίες και τις αβεβαιότητες, τον πόνο της αναμονής μέχρι να αναπτυχθεί η ενδοσκοπική όραση, την τόσο συχνά απορριπτική υποδοχή τω ερμηνειών τους.
Το έργο του Αισχύλου διακρίνει η διάσταση της θρησκευτικότητας. Τον απασχολεί το θέμα της Ύβρεως και της Άτης. Συνομιλεί με ένα υπερεγώ αρχαϊκό – όπως και της ομάδας – που δεν ξέρει να παίζει μα ούτε και να ταλαντεύεται. Στον Αισχύλο η τιμωρία έρχεται αδιαπραγμάτευτα, με ταχύτητα και πληρότητα . Οι μανιακές άμυνες καταρρέουν και τότε αναδύεται ο καθαρός φόβος: Ο φόβος του φόβου.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΑΙΣΧΥΛΟΥ (2000). "Πέρσες", μετ. Παν. Μουλλάς, Εκδ. στιγμή
ARVANITAKIS, Κ. (1998). Some thoughts on the essence of the tragic.
Int. J. Psychoanal., 79: 955-964
BION, W. R. (1961). Experiences in Groups.
London and New York: Routledge
BION, W. R. (1962). Learning from Experience. London: Karnac
BION, W. R. (1967). Second Thoughts. London: Maresfield Library
KITTO, H.D.F. (2005). Η αρχαία ελληνική τραγωδία, μετ. Λ. Ζενάκος,
Εκδ. Παπαδήμα
LESKY, A. (2003). Η τραγική ποίηση των αρχαίωνEλλήνων,
μετ. Ν. Χουρμουζιάδης, τόμος Α, Εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ
LYTH MENZIES, I. (1981). Bion’s contribution to thinking about groups. In: Do I dare disturb the universe?
London: Maresfield Library, p.p. 661-666
ROMILLY De, J. (2002). Ο φόβος και η αγωνία στο θέατρο του Αισχύλου, μετ. Σ. Λουμάνη, Χ. Μαρσέλλος, Εκδ. το Άστυ
SYMINGTON, J. and N. (1996). The clinical thinking of W. Bion.
London and New York: Routledge